मूर्तिभंजन

मूर्ति फोडा, धावा !   धावा फोडा मूर्ति,
आंतील सम्पत्ति  फस्त करा !

व्यर्थ पूजाद्रव्यें   त्यांस वाहूनियां,
नाकें घांसूनीयां  काय लभ्य ?

डोंगरींचे आम्ही  द्वाड आडदांड,
आम्हांला ते चाड   संपत्तीची !

कोडें घालूनियां  बसली कैदाशीण,
उकलिल्यावीण  खाईल ती !

तिच्या खळीमध्यें  नाहीं आम्हां जाणें,
म्हणूनि करणें  खटाटोप.

मूर्ति फोडूनीयां  देऊं जोडूनीयां
परी विकूनीयां  टाकूं न त्या !

विकूनि टाकिती  तेचि हरामखोर
तेचि खरे चोर  आम्ही नव्हें !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- अभंग
- १८९६

नवा शिपाई

नव्या मनूंतिल नव्या दमाचा शूर शिपाई आहें,
कोण मला वठणीला आणूं शकतो तें मी पाहें !
ब्राह्मण नाहीं, हिंदुहि नाहीं, न मी एक पंथाचा,
तेचि पतित लीं ज आंखडिती प्रदेश साकल्याचा !

खादाड असे माझी भूक,
चतकोरानें मला न सूख;
कूपांतिल मी नच मंडूक;

मळयास माझ्या कुंपण पडणें अगदीं न मला साहे !
कोण मला वठणीला आणूं शकतो तें मी पाहें !

जिकडे जावें तिकडे माझीं भांवडें आहेत,
सर्वत्र खुणा माझ्या घरच्या मजला दिसताहेत;
कोठेंही जा---पायांखालीं तृणावृता भू दिसते;
कोठेंही जा---डोईवरतें दिसतें नीलांबर तें !

सांवलींत गोजिरीं मुलें,
उन्हांत दिसतो गोड फुलें,
बघतां मन हर्षून डुलें;

तीं माझीं, मी त्यांचा,---एकच ओघ अम्हांतुनि वाहे !
नव्या मनूंतिल नव्या दमाचा शूर शिपाई आहें !

पूजितसें मी कवणाला ?--- तर मी पूजीं अपुल्याला,
आपल्यामधें विश्व पाहुनी पूजीं मी विश्वाला;
‘ मी ’ हा शब्दच मजला नलगे; संपुष्टीं हे लोक
आणुनि तो, निजशिरीं ओढिती अनर्थ भलते देख !

लहान---मोठें मज न कळे,
साधु---अधम हें द्वयहि गळे,
दूर---जवळ हा भाव पळे;

सर्वच मोठे---साधु---जवळ, त्या सकलीं मी भरुनी राहें !
कोण मला वठणीला आणूं शकतों तें मी पाहें !

हलवा करितां तिळावर जसे कण चढती पाकाचे,
अहंस्फूर्तिच्या केन्द्राभंवतें वेष्टन तेंवि जडाचें;
आंत समचि निर्गुण तिलक, वरी सदृश सगुण तो पाक,
परि अन्यां बोंचाया घरितो कांटे कीं प्रत्येंक !

अशी स्थिती ही असे जनीं !
कलह कसा जाइल मिटुनी ?
चिंता वागे हीच मनीं.

शान्तीचें साम्राज्य स्थापूं बघत काळ जो आहे,
प्रेषित त्याचा नव्या दमाचा शूर शिपाई आहे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
जाति - हरिभगिनी
- ८ मार्च १८९८

निशाणाची प्रशंसा

तुज जरि करितो काठीला लावुनियां पटखंड,
तरि तुजमध्यें वसत असे या सामर्थ्य उदंड !

कोण नेतसे समरास सांग बरें रणधीर,
माराया कीं मरावया कृतनिश्चय ते वीर ?

शूरशिरांवरी धीटपणें युद्धाच्या गर्दींत !
कोण नाचतें फडकत रे स्फुरण त्यांस आणीत ?

तारूं पसरूनि अवजारें भेदित सिंधू जाय,
तच्छिखरीं तत्साहस तूं मूर्त न दिसशीं काय ?

उंच उंच देवायतनें भव्य राजवाडे,
तुंग दुर्गही शिरी तुला धरिताती कोडें ! 

भक्ति जिथें, दिव्यत्व जिर्थे, उत्सव जेथें फार,
तेथें तेथें दिसे तुझा प्रोत्साहक आकार !

वीर्य जिथें ऐश्वर्य जिथें जेथें जयजपकार,
उंचादर तेथें तेथें दिसे तुझा आकार !

म्हणून मानवचित्ताचीं उंचावर जी धाव
तीचें चिन्हच तूं तुजला निशाण सार्थच नांव !

मिळमिळीत ज्याची कविता न असे रंडागीत,
खचित जडेलचि त्या कविची तुझ्यावरी रे प्रीत

संसारा मी समर गणीं; उचलुनि म्हणुनि निशाण,
साद घालितों---” योद्धे हो ! झटुनि भिडुनि द्या प्राण !”




कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय

- दोहा 
- १८९९

गोफण केली छान !

स्वह्रदय फाडुनि निज नखरीं
चिवट तयाचे दोर
काढुनि, गोफण वळितों ही
सत्त्वाचा मी चोर !

त्वेषाचा त्या दोराला
घट्ट भरुनियां पीळ,
गांठ मारितों वैराची
जी न पीळ दवडील !

वैर तयांला, बसती जे
स्तिमितचि आलस्यांत
वैर तयांला, पोकळ जे
बडबडती तोर्‍यांत !

वैर तयांला, वैरी जे
त्यांच्या पायधुळींत
लोळुनि कृतार्थ होती जे
प्राप्त तूपपोळींत !

वैर तयांला, पूर्वींच्या
आर्त्यांचा बडिवार
गाउनि जे निज षंढत्वा
मात्र दाविती फार !

वैर तयांला, थप्पड बसतां
चोळिति जे गालांस,
शिकवितात बालांस !

गांठ मारुनी वैराची
गोफण केली छान;
कठिण शब्द या धोंडयांनीं
करितों हाणाहाण !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- दोहा

एका भारतीयाचे उद्‍गार

संध्याकाळीं बघुनि सगळी कान्गि ती पश्चिमेला
वाटे सद्यःस्थितिच अपुली मूर्त ती मन्मनाला;
हा ! हा ! श्रीचा दिवस अपुल्या मावळोनी प्रतीचे
गेला ! गेला !” सहज पडती शब्द हे मन्मुखाचे.

तेणें माथें फिरुनि सगळें जें म्हणोनी दिसावें,
त्या त्या मध्यें स्वजनकुदशा वाचुनी मीं रडावें !
जे जे चित्तीं बहुतकरुनी तें सुषुप्तींत भासे ”
वृद्धांचें हें अनवितथ हो वाक्य होईल कैसें ?

प्रातः कालीं रवि वरिवरी पाहूनी चालतांना,
होई मोदातिशय बहुधा सर्वदा या जनांना;
पूर्वींची तो स्थिति परि करी व्यक्त ती वाचुनीयां
एकाएकीं ह्रदय मम हें जातसे भंगुनीयां !

हा जैसा का रवि चढतसे त्याप्रमाणेंच मागें
स्वोत्कर्षाचा रविहि नव्हता वाढता काय ?-- सांगें;
जावोनी ती परि इथुनियां पश्चिमेशीं रमाया,
र्‍हासाची ही निबिड रजनी पातली ना छळाया ! ”

वल्लींनो ! हीं सुबक सुमनें काय आम्हांस होत ?
युष्मद्‍गानें मधुर, खग हो ? या जनां काय होत ?--
आम्हां डोळे नसति बघण्या पारतंत्र्यामुळें हो !
ऐकायाला श्रुतिहि नसती पारतंत्र्यामुळें हो !

आहे आम्हांवर जव निशा पारतंत्र्यांधकारें,
वाहे जो का उलट कुदर्शचें तसें फार वारें,
सौख्याचें तोंवरि फुकट तें नांव व्हावें कशाल ?--
दुःखाचा तोंवरि खचित तो भोग आहे अम्हांला !

आनन्दाचे सर्मांय मजला पारतंत्र्य स्मरून
वाटे जैसें असुख तितुकें अन्य वेळीं गमे न !
पाहोनीयां विष जरि गमे उग्र तें आपणांतें,
अन्नामध्यें शपपट गमे उग्रसें पाहुनी तें !

” देवा ! केव्हां परवशपणाची निशा ही सरून
स्वातंत्र्याचा धुमणि उदया यावयाचा फिरून ?
केव्हां आम्ही सुटुनि सहना पंजरांतूनि, देवा,
राष्ट्रत्वाला फिरुनि अमुचा देश येईल केव्हां ?”


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- मंदाक्रांता
- १८८६

सिंहावलोकन

मुखा फिरवुनी, जरा वळुनि पाहतां मागुती,
कितीक ह्रदयें वदा चरकल्याविणें राहती ?
‘ नको वळुनि पाहणें ! ’ म्हणुनि दृग्‍ जरी आवरूं,
धुकें पुढिल जाणुनी मन न घे तसेंही करूं !

प्रदेश किति मागुते रुचिर ते बरें टाकिले,
कितीक तटिनीतटें श्रम जिथें अम्हीं वारिले;
किती स्मृतिस धन्यतास्पद वनस्थली राहिल्या,
जिथें धवलिता निशा प्रियजनासवें भोगिल्या !

सुखें न मिळतील तीं फिरुनि !-तीं जरी लाविती,
मनास चटका, तरी नयन त्यांवरी लोभती.
परन्तु ह्रदयास जे त्वरित जाउनी झोंबती,
प्रमाद, दिसतां असे, नयन हे मिटूं पाहती !

किती घसरलों !--- किती चुकुनि शब्द ते बोललों ! ---
करून भलतें किती पतित हंत ! हे जाहलों !
स्वयें बहकुनी उगा स्वजनमानसे टोंचिलीं ! ---
वृथा स्वजनलोचनीं अहह ! आंसवें आणिलीं !

चुकोनि घडलें चुको ! परि, ’ असें नव्हे हें बरें ’
वदूनिहि कितीकदां निजकरेंचि केलें बरें ! ---
म्हणूनिच अम्हांपुढें घनतमिस्त्र सारें दिसे,
पुढें उचलण्या पदा धृति मुळींहि आम्हां नसे !

“ चुकी भरुनि काढणें फिरुनि, हें घडेना कधीं ”
विनिष्ठुर असें भरे प्रगट तत्त्व चित्तामधीं ! ---
म्हणूनि अनिवार हें नयनवारि जें वाहतें,
असे अहह ! शक्त का कवणही टिपायास तें ?


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- पृथ्वी
- वळणें, ३ मे १८९०

दोन बाजी

त्या शूरानें भगवा झेंडा हिंदुस्थानीं नाचविला.
निजराष्ट्राचें वैभव नेलें एकसारखें बढतीला;
जिकडे तिकडे समशेरीची कीर्ति आपुल्या गाजविली,
खूप शर्तिनें कदर आपली गनीमांस त्या लावियली,

आणिक तुवां रे ! --- त्वा नीचानें पाठ आपुली दादुनियां
रणांतुनी पौबारा केला, शेपुट भ्याडा वळवुनियां ?

गुणी जनाची पारख करुनी त्या धीरानें गौरविलें,
उत्साहाच्या वातें अपुल्या तेज तयांचें चेतविलें;
प्रतापदीपज्योति पोषिली सुजनस्नेहा वाढवुनी,
गनीममशकें कितीक गेलीं तिच्यामधें खाक्‍ होवोनी !

आणिक तूं रे ? -- नाचलासि तूं नग्नच संगें अधमांचे,
धूळ खात गेलास---लाविले सर्वत्र दिवे शेणाचे !

भटांस जे रणधुरंधर तयां पाचारुनि त्या सिंहानें
माराया कीं मरावया अरिवरि नेलें आवेशानें,
’ हरहर !’ शब्दा परिसुनि वळली कितिकांची घाबरगुंडी
’ अला मराठा ! ’ म्हणत पळाल्या सैरावैरा किती लंडी !

तूंहि भटाला पाचारियलें, काय त्यांसवें परि केलें ?---
यथेच्छ लाडू मात्र झोडिले---नांव हाय रे बुडवीलें

घोडयावरिच हुरडा चोळित शत्रुशासना धांवोनी
तो गेला --- तूं बिछान्यावरी राहिलास रे लोळोनी !
वीर भले खंबीर आणखी मुत्सद्दीते सद्‍बुद्धि
त्यांच्या साह्यें निजसत्तेची त्यानें केली रे वृद्धि.

पण तूं रे ?--- तूं नगरभवान्या नाच्येपोर्‍ये घेवोंनी
दौलतलादा केला --- धिग्‍ धिग्‍ भटवंशीं रे जन्मोनी !

या भटवंशी महाप्रतापी ख्यात जाहले असूनिया
तुळशीमध्यें भांग निघाली अभद्र ऐशी कोठुनिया !
निजनामाचा ’ गाजी ’ ऐसा अर्थ उरवुनी तो गेला,
तर हळहळली आर्यमाउली ऐकुनि त्याच्या निधनाला

मरणाआधिंच मरून आणुनि काळोखी निजराष्ट्रला,
तूं गेलासी करून ’ पाजी ’ अहह ! पितामहनामाला !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- मुंबई १६ फेब्रुवारी १८९५