(खाणावळीतील) धृतधारा!

सुवर्णाची वल्लि प्रचलित जणूं काय गमते !
नभांतूनी भूमीवरति चपला वा उतरते !
पडे खालीं केव्हां त्वरित, नयनांला न दिसते !
नभीं वा पातालीं लपलि धृतधारा न कळते !                १


कवी - केशवसुत
वृत्त – शिखरिणी
करमणूक, ११ मार्च १८९३,

“माझे चित्त ठेवुनि घे”

( करमणुकीतला हितचिंतकाचा “माझें धाडुनि चित्त दे” हा चुटका वाचल्यावरुन)

“माझें धाडुनि चित्त दे” लिहुनि हें मी धाडिलें कां तुला ? –
पश्चात्ताप असा बळावुनि अतां जातीतसे गे मला !
तूं काहीं मजपासुनी हृदय हें मागूनि नेलें नसे;
गेलें तें तुजमागुनी तर तुझा अन्याय का हा असे ?              १

गेलें तें तुजमागुनी, सहृदये ! येऊं दिलें तूं तया,
हा तुझा उपकार मीं विसरुनी जावें न मानावया;
तें राहूनि दुरी, स्वकीय मजला देसी न तूं चित्त तें,
हा मानूनि विषाद, मी चुकुनियां गेलों भ्रमाच्या पथें !           २

चित्ताचा तव लाभ यास घडुनी येणार नाहीं जरी,
पायापासुनि तूझिया चळुनियां जाणार नाहीं तरी –
माझें चित्त दुरी; - असुनि पुरतें हें ठाउकें गे मला –
“माझें धाडुनि चित्त दे” म्हणुनि मीं कैसें लिहावें तुला ?        ३

झाली चुक खरी, परन्तु सदयें ! मातें क्षमा तूं करी,
मच्चित्तावरतीं यथेष्ट कर गे स्वामित्व तूं सुन्दरीं !
अव्हेरुनि मदीय चित्त परतें देऊं नको लावुन,
माझें ठेवुनि चित्त घे ! – मग जगीं धन्यत्व मी मानिन !      ४


कवी - केशवसुत
वृत्त - शार्दूलविक्रीडित
मुंबई १ मार्च १८२१

मरणानंतर

If thou survive my well contented day - Shakespeare

मातें निर्दय अंतकें लवकरी नेऊन लोकांतरी
मागें सुंदरि ! राहलीस जर का तूं एकली भूवरी,
या तूं आपुलियि गतप्रियकर श्लोकांस साध्या तरी
वाचायास मला स्मरुन फिरुनी घेशील ना गे करीं ?

त्यातें घेउनियां सखे ! सरस त्या भावी कृतींशीं तुळीं,
ते त्या आणि जरी, तुळेंत ठरले नादान ऐसे मुळीं,
मत्प्रीतीकरितां तयां जप, न त्यां तत्सौष्ठवाकारणें,
जें तत्सौष्ठव पाडितील पुढले मोठे कवी ते उणें.

प्रेमें आण मनांत हें – “जर सखा माझा पुढें वांचता,
काव्यस्फूर्ति तदीत उन्नत अशी होती न का तत्त्वतां ?
या पद्मांहुनि फास सुन्दर : अशी पद्में अहा ! तो गुणी
प्रीतीप्रेरित होउनी विरचिता; वाटे असे मन्मनी.

“हा ! हा ! तो मजपासूनी परि यमें नेला असे कीं वरी !
आतांचे कवि हे वरिष्ठ गमती त्याच्याहुनी अन्तरी;
यांच्या पद्धतिला, म्हणूनि भुलुनी यांच्या कृती वाचितें,
त्याची वाचितसें परी स्मरुनि मी त्याचे अहा ! प्रीतितें!”


कवी - केशवसुत
वृत्त – शार्दूलविक्रीडित
- जानेवारी १८९२

पर्जन्याप्रत

ग्रीष्मानें तपली धऱा करपली ही काय कीं, वाटतें;
चारा व्यर्थ गुरें पहा हुडकती; नेत्रीं धुळी दाटतें;
छायेला जल तें असे जर कुठें, फेंसास त्या गाळित
त्या ठायीं जमती गुरें, पथिकही धापांस ते टाकित.               १

ऐशी होउनियां दशा दिवस ते झाले बहु, पावसा !
ये आतां तर तूं त्वरा करुनियां लंकेवरुनी असा.
तूझ्या आगमनार्थ दर्दूरपती वापीतळापासुनी
रात्रीचे निज कंठशोष करिती हांका तुला मारुनी.                 २

काकांही अपुलीं पहा घरकुलीं झाडावरी डाळिलीं,
दाण्यानें घऱटीं भरुनि चिमण्या यांहीं तशीं टाकिलीं;
तूं येणार म्हणूनियां वळचणींखाली गड्या ! सम्प्रती
पाकोळ्याहि ‘फडक् फडक्’ करित या वस्तीत धुंडाळिती.        ३

रात्रीच्या दिवट्याच ज्या तव अशा खद्योतिका या पुढें
झाल्या दाखल; पावसा ! विसमसी तूं सांग कोणीकडे?
रात्रीं त्या झुडुपांमधीं फिरकती जेव्हां तयांच्या तति,
उत्कण्ठा तुझियाविशीं अमुचिया चित्तामधें प्रेरिती.              ४

भेटायास तुला समुत्सुक अशा मुंग्या उडूं लागती,
पर्जन्या ! तर ये ! कृषीवल तुझ्या मार्गाप्रती ईक्षती;
झंझावातह्यावरी बसुनियां, या पश्चिमाब्धीवरी
लाटा झोडित, गर्जना करित ये, बा मेघराजा, तरी !            ५


कवी - केशवसुत
वृत्त - शार्दूलविक्रीडित
जून १८९१

कवि (पाठान्तर)

जो संसारपथावरी पसरितो मस्तिष्कपुष्पें निजें,
आहे अद्भुत रम्य का अधिक तें त्याहून कांही दुजें ?
चाले तो धरणीवरी, तर पहा ! येथून तो जातसे
धूली लागुनि त्या सुवर्णमयता तेथील कीं येतसे !            १

तो गंभीर वदे रवा, तर मुक्या पृथ्वीस लक्ष श्रुती
होती प्राप्त नव्या, समुत्सुकतया ती ऐकते मागुती ;
दृष्टी तो फिरवी वरी, तर लवे आकाश तें खालती,
तारांचे गण गावयास वरुन स्तोत्रें अहा ! लागती !           २

एकान्तांत निकुंज जो विलसतो त्याचा, तयाच्यावरी
शाखा उत्तम आपुली सुरतरु विस्तारुनी तो धरी;
आश्चर्यें अमितें सलील निघती तेथून लोकाधिकें,
तीं घ्याया अवलोकुनी कळतसे त्रैलौक्यही कौतुकें !         ३

त्या कुंजीं निजवाद्य घेउनि जधीं तद्वादनीं तो गढे
नृत्यालागुनि ऋद्धिसिद्धि करिती सानन्द त्याचेपुढें !
उत्तान ध्वनि जे नितान्त घुमुती जाती तधीं अंबरीं
ते गन्धर्व अगर्व कीं परिसती आकाशयानीं वरी !            ४


कवी - केशवसुत
वृत्त - शार्दूलविक्रीडित
मे १९१९

त्वत्प्रीतीस अपात्र हा जन

त्वत्प्रीतीस अपात्र हा जन तुला कालान्तरीं वाटला,
तोडावा तुजला मदीय जर हा संबन्ध गे लागला,
माझी हस्तक जोडुनी तर तुला विज्ञापना ही असे
( ती तूं मान्य करीं म्हणूनि तुज मी हा दास याचीतसें) :-      १

बोटें मोडुं नको, तसे मजवरी डोळे वटारुं नको,
आंठ्या घालुं नको, प्रसन्नमुखता देऊं चळूं ती नको,
मातें ती अवधीरणा, जिवलगे, दावावया लौकरी,
पायानें झिडकारणें न बरवें मातें गमे सुन्दरी     !               २

कां की, तूं प्रणयें बिघाड लटिका जेव्हां मशीं दाविसी,
त्या वेळीं असले प्रकार बहुधा तूं लाडके ! योजिसी;
यालागूनि जंधीं प्रकार तसले पाहीन तूझेवरी,
तेव्हां ते मज भासतील अवघे सव्याज, साचे जरी.              ३

कण्ठीं घालुनि हात, चुम्बन हळू माझें गडे ! तूं करीं,
मेरी जान् ! गुलगार ! सांग निघुनी जायास मातें दुरी !
तेणें त्रास तुला मुळीं न पडणें होईल माझे करें,
कां कीं तें तव सांगणें मज गडे वाटेल तेव्हां खऱें !              ४


कवी - केशवसुत
वृत्त - शार्दूलविक्रीडित
मुंबई, १५ डिसेंबर १८९०

सुभाषित

(हे एक इंग्रजी पुस्तकात वाचण्यात आले)

मूर्खांचा तर सुळसुळाट जगतीं आहे असा कीं, जर
गद्धयाचें मुक पाहणेंहि नलगे कोणी जनाला, तर
कीजे बंद तयें समस्त खिडक्या दारें तशीं लाविजे,
तैसा सत्वर आरसाहि अपुला फोडूनियां टाकिजे !


कवी - केशवसुत
वृत्त - शार्दूलविक्रीडित
डिसेंबर १८९०