समृद्धि आणि प्रीति

एक दुसर्‍यास म्हणतोः---

आहे द्वीप सुरेख एक सखया त्या दक्षिणेच्या दिशे,
लंकेचें अजुनी भलें शकल तें राहूनि तेथें असे;
शोभे तें दिवसां सरित्पतिवरी, तेव्हां गमे इंदिरा
वैकुंठाहुनि पातली अपुलिया ताताचिया ही घरा !

तेथें कांचनमन्दिरें तळपती सम्पत्तिनें कोंदलीं,
उद्यानें जणुं काय नन्दनवनें स्वर्गाहूनी आणिलीं,
सारे भोग सदैव सिद्ध असती संगीतवाद्यादि ते ;
तेथें जाइल आयु साच मजला स्वप्नापरी वाटतें !

येतें का तूझिया मनांत वसुनी भोगां तिथें भोगणें ?
आधीं हें चुकलों परंतु तुजला सांगावया सांगणें ---
कीं येथें न शके कुणी पुरुण तो स्त्री आणण्याला कदा,
सीताशाप असे अलंघ्य असला द्वीपावरी त्या सदा !

दुसरा पहिल्यासः---

सीताशाप जरी मुळीच नसता त्या द्वीपखण्डावरी,
न्यायाला मजला जरी गवसती तेथें सखी अंतुरी,
ये तों मी न तरीहि तेथिल सुखें तीं भोगण्या आयतीं,
जीं प्रीतीस मला गमे ढकलती शाब्दावशेषाप्रति.

सीताशाप परन्तु त्यावरी असे दुर्लघ्य आतां तर;
तेव्हां पौरुषपूर्ण कोण असला राहील तेथें नर ?
आम्हांला रुचती न तीं श्रमफलें कान्ते दिल्यावांचूनी,
तेथें सेविल कोण अश्रमफलें ती एकला राहुनी ?

तूं माझ्याकरितां तरी हुडकुनी तें द्वीप रे काढणें,
जेथें रान भयाण फार असती कांटे कडे वांकणें,
जेथें वन्य पशू सदा डिरकती हिंसा जयांना प्रिया;
तेथें घेउनियां प्रिया मग मला आज्ञा करीं जावया !

कांटे झाडिन मी, पशू वधिन मी, किल्ला तिला बांधिन,
मी तीतें सुख व्हावयास अपुले हे प्राणही टाकीन;
बांधूं आम्हि परस्परांप्रत लताजालीं सुखानें गळीं;
स्वर्गाला निरयामधूनि पहिल्या काढूं अम्ही त्या स्थळीं !


कवी - केशवसुत
- शार्दूलविक्रीडित
- १८८९

काल आणि प्रियेचें सौंदर्य

( शार्दूलविक्रीडित )

धातू दाढर्यविशिष्ट, अश्म धरणी, विस्तीर्ण हा अंबुधि,
मर्त्यत्वा चुकवावयास शकती हें तों घडेना कधीं;
पुष्पाहूनिहि फार पेलव जिची शक्ती अशी चारुता,
या हो मर्त्यपणापुढें तगुनियां कैशी रहावी अतां ?

मोठे उच्च शिलासमुच्चय, चढूं कोणा न ये ज्यांवरी,---
लोहाचे प्रतिहार थोर अथवा,--- हा काल त्यांतें चुरी;
त्याअर्थीं दिवसांचिया कठिण या धक्काबुकीच्या पुढें,
ही वासन्तिक गन्धवीचि टिकणें हें कोठुनी हो घडे ?

कालाचें अति रम्य रत्न लपुनी, कालाचिया थोरल्या,---
पेटीपासुनि दूर, राहिल कसें स्थानीं बरें कोणत्या ?
त्याचा पाय चलाख बांधुनि कुणी ठेवील का हो कर ?
सौन्दर्या लुटितां तयांस अडवी आहे असा का नर ?

कोणीही न ! परंतु एक सुचते आहे मला योजना
( होवो ती सफला म्हणुनि करितों ईशास मी प्रार्थना ):---
काळया शाइमधें प्रियेस अपुल्या मी कागदीं ठेवितों;
तेथें अक्षयरूपिणी सतत ती राहो असें इच्छितों !


कवी - केशवसुत
- डिसेंबर १८८८

जायाचें जग का असेंच ?

( शार्दूलविक्रीडित )

जायाचें जग का असेंच ? सगळें ऐसेंच का चालणें ?
ऐसा न्यायच का जगामधिं अम्हांलागीं सदा लाभणें ?
सर्वांला नियमीतसे दृढ असें तें हेंच का शासन !
देवांनो, असलेंच काय तुमचें सामर्थ्य द्या सांगुन ?

जे आत्मे अपनीतिच्या निबिड त्या धुंदीमुळें आंधळे
त्यांशीं अन्ध विधी सदैव करितो सख्यत्व कीं आपुलें ;
जे कीं, आणिक हे सुनीति  ! धरिती भक्ती तुझीयावरी
जाती लोटत वादळामधिं अहा ! ते जीर्ण पर्णांपरी !

सर्वांचा अवघ्या नियामक असे का हो कुठें ईश्वर ?---
तो आहे, मग सन्मनें हळळती दुःखांमधें कां तर ?
नम्रत्वावरि हाय ! उद्धटपणा वर्चस्व कां तें करी ?
कां हो हाल तुटूनि हंत ! पडती निदोंषितेच्यावरी ?

( उपजाति )

चा धांव देवा ! तर ये त्वरेनें !
ही दुर्दशा थांबिव रे दयेनें ;
वा, साधु आणीक असाधु यांचें
समप्रकर्षी युग आण साचें ! )


कवी - केशवसुत
- डिसेंबर १८८८

ईश्वराचा ग्रंथ

( शार्दूलविक्रीडित )

हें हो पुस्तक रम्य ज्यास ’ जग ‘ ही संज्ञा अम्हीं दीधली,
आस्थापूर्वक पत्रकें जर अम्हीं त्याचीं भलीं चाळिलीं,
केलें पुस्तक हें जयें, जपुनि जो शुद्धीहि याची करी,
बुद्धि थोर, अपूर्व ही कुशलता वाचूं तयाची तरी.
त्याची शक्ति, अतीव अद्‍भुत अशा शक्तीहि जी दाविले,
त्याची पालक दृष्टि अप्रतिहता सर्वत्र जी पोंचते,
त्याचा न्यान न जो क्षमा करितसे गर्विष्ठ दुष्टां कधीं,---
भाचूं हीं सगळीं अखण्डित अशीं प्रत्येक पत्रामधीं.
हा ! हा ! आम्हिं परन्तु मूर्ख सगळे, त्या अज्ञ बालांपरी
पुठ्‍ठे रंगित, पत्रकें कनकितें. आनन्दतों यांवरी;
गौणाला पुरवूं स्वलक्ष्य, अवघे उत्कृष्ट टाकूनियां;
त्या मोठया कविचा अम्ही न झटतों इष्टार्थ जाणावया.

( अनुष्टुभ )

किंवा, दैववशात्‍ कांहीं पाहिलें पुस्तकांत या
तर तें बहुधा चित्र कडेला पृष्ठकाचिया !


कवी - केशवसुत
- १८८८

अंत्यजाच्या मुलाचा पहिला प्रश्न

मुलें अंत्यजांचीं बिचारीं मजेनें
पथाच्या अहो खेळताती कदेनें;
दुरूनी तिथें विप्र डौलांत आला,
वदे काय तो मुग्ध त्या बालकालाः---

” सरा रे दुरी पोर हो म्हारडयांचे !
चला ! खेळ हे मांडले डोंबलाचे !
निघा ! वाट द्या लौकरी ब्राह्मणातें ! ”
पळालीं मुलें;---कोण राहील तेथें !

परी एक त्यांतील तैसाचि ठेला;
उगारी तधीं दुष्ट तो यष्टिकेला.
म्हणे---” गाढवा ! सांवली ना पडेल !
दुरी हो ! पहा हाच खाऊ मिळेल !”

तधीं बाळ तोही घराला निघाला,
मनीं आपुल्या या करी चिन्तनालाः---
” जरी त्यावरी सांवली माझि गेली.
तरी काय बाघा असे ठेविलेली ?”

घरीं जाउती तेंचि मातें विचारीं ;
वदे तेधवां त्यासि माता विचारीः---

” अम्ही नीच वा, आणि ते लोक थोर;
तयां पाहतां होईजे नित्य दूर.”
सुधें बोलली !--- हें परी काय तीतें
कळे कीं जगीं नाडुनीयां परांते,
म्हणूनी करूनी अधीं घोर पाप,
जनीं गाजवी मानवी स्वप्रताप !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
वृत्त - भुजंगप्रयात
- १ सप्टेंबर १८८८

एका तरुणीस

आगबोटीच्या कांठाशीं समुद्राच्या शोभेकडे पहात उभ्या असलेल्या एका तरुणीस

अहा ! गे सृष्टीच्या वरतनु सुते ! निर्भयपणें
पहा अब्धीच्या या तरल लहरींचें उसळणें !---
मनोराज्यीं जैशा विविध ह्रदयीं क्लूप्ति उठती
तशा ना अब्धीच्या तरल लहरी या विलसती ?

मनोराज्याला या बघ जलधिच्या, फार विरळे !
कशाला हे तूतें फुकट म्हटलें मीं ? नच कळे !
स्वयें अब्धीला तूं बघत असतां पाहुनि, मुळीं,
’ सुता तूं सूष्टीची ’ मम ह्रदयीं ही मूर्ति ठसली.

निसर्गोद्यानींचे अमृतलतिके ! केंवि दिसतो ?
कशा या सिंधूच्या चपल लहरी गे उगवती ?---
जशा कांहीं जाडया अनवरत देहांत उडती
तशा ना सिंधूच्या चपल लहरी या उचलती ?

कसा गे अस्ताला द्युतिपति अहा ! हा उतरतो ?
कसा या दिग्भागीं सदरुणपणा हा पसरतो ?---
जणों, सोडोनीया धरणिवनिता ही, दिनमणी
विदेशाला जातो, प्रकट करितो राग म्हणुनी !

पहा आकाशीं गे सुभग तरुणी, या दिनकर ---
प्रभेच्या लालीने खुलत असती हे जलधर !
जसे क्रोडाशैल त्रिदशललनांचे तलपती !
जशीं केलिद्वीपें अमरमिथुनांचीं चमकती !

जिथें सौन्दर्याची तरुणि ! परमा कोटि विलसे,
जिथें आनन्दाची अनपकृत ती पूर्तिहि वसे,
अशा या आकाशोदधिमधिल या द्वोपनिचयीं
रहायाचें तूझ्या अभिमत असें काय ह्रदयीं ?

मलाही या पृथ्वीवरिल गमतें गे जड जिणें !
इथें या दुःखांचें सतत मनुजांला दडपणें !
इथें न्यायस्थानीं अनय उघडा स्वैर फिरतो !
नरालागीं येथें नरच चरणांहीं तुडवितो !

म्हणोनि, आकाशोदधिमधिल त्या द्वीपनिचया
निघाया, टाकूं या प्लुति अनलनौकेवरुनि या !---
शरीरें जीं दुःखप्रभव मग तीं जातिल जलीं !
सखे ! स्वात्मे द्वीपें चढतिल पहाया वर भलीं !

जरी दुःखाचें हें निवळ अवघें सर्व जगणें,
तरी या देहाचा सुखदचि असे त्याग करणें !
सुखासाठीं एका सतत झटतों आपण जरी,
तरी देहत्यागें सुख अनुभवुं आपण वरी !

अशुद्ध स्वार्थें जीं नयनसलिलें मानुष सदा,
शिवायाचीं देहा मग अपुलिया नाहिंत कदा !
जलस्था त्या देवी, फणिपतिसुता सुंदरमुखी,
स्वबाष्पें या देहांवरि हळूहळू ढाळितिल कीं !

प्रवालांच्या शय्ये निजवितिल त्या देवि अपणां,
प्रवालांला ज्या हा त्वदधरगडे ! जिंकिल पण;---
तशी मोत्यांची त्या पसरितिल गे चादर वरी,
सरी ज्या मोत्यांना न तव रदनांची अणुभरी !

शिराखालीं तुझ्या भुज मम गडे ! स्थापितिल हा,
तसा माझ्या कण्ठीं कर तव सखे ! सुन्दर अहा !
जलस्था त्या देवी चरण अपुले गुंतवितिल,
मुखें लाडानें त्या निकट अमुचीं स्पर्शवितिल !

अशा थाटानें त्या निजवितिल गे सारतलीं,
नसे याचेमध्यें नवल विमले ! जाण मुदलीं,
जरी या रीतीचें शयन अपुलें योग्य न इह ।
नरांच्या जिव्हां तें म्हणतिल जरी पाप अहह !---

पयःस्था त्या देवी, फणिपतिसुता पंकजपदी,
स्वयंभू सूष्टीचे नियमचि सदा मानीति सुधी.
स्वयंभू सृष्टीचे नियम सुधखं पाहत असे
नराच्या ऐसा या कवण दुसरा मुर्ख गवसे ?

पयोदेवी तूझा बघूनी कबरीपाश निखिल
स्ववेणीसंहासा धरतिवरतीं त्या करतिल;---
तुझी नेसायाची बघूनि सगळी मोहक कला
स्ववस्त्रप्रावारीं उचलतिल गे ती अविकला.

कदाचित्‍ त्या देवी, अणि, फणिमणींच्या पण मुली,
सजीव प्रेतें तीं करितिल गडे ! दिव्य अपुलीं !---
पयोदेवी तेव्हां विचरशिल तूं सागरतलीं ;
तुझे संगें मीहो विचरित पयोदेव कुशली !

प्रवालांची तेथें विलसित असे भूमि सुपिक,
पिकें त्या मोत्यांची विपुल निघती तेथ सुबक,
सुवर्णाचीं झाडें, वर लटकती सुन्दर फळें
फुलें हीं रत्नांचीं; बघुनि करमूं काळ कमळे !

समुद्राच्या पृष्ठीं सखि ! बघत बालार्कसुषमा
उषीं बैसूं, त्याच्या अनुभवित मंदौष्ण तिरमा
धरूं दोघे वस्त्रा, जवपवन कोंडूं अडवुनी,
शिडाच्यायोंगें त्या फडकत सरू सिंधुवरुनी !

कधीं लीलेनें तूं बसशिल चलद्देवझषकीं,
फवारे तो जेव्हां उडविल जलाचे मग सखी---
तघीं दावायाला तुजसि मघवा प्रेम अपुलें,
स्वचापाचें तुझेवरि घरिल गे तोरण भलें !

कधीं कोणी राष्ट्र प्रबल दुसर्‍याला बुडविण्या,
जहाजें मोठालीं करिल जरि गे सज्ज लढण्या;
तरी सांगोनीयां प्रवर वरुणाला, खवळवूं
समूद्रा तेणें त्या सकळ खलनौका चूथडवूं !

गुलामां आणाया गिघतिला कुणी दुष्ट नर ते,
तरी त्यांचीं फोडूं अचुक खडकीं तीं गलबतें !---
नरांलागीं त्या गे त्वरित अधमां ओढुनि करीं
समुद्राच्या खालीं दडपुनि भरूं नक्रविवरीं !

प्रकारें ऐशा या जरि वरुणराज्यांत कुशले !
वसूं आनंदानें समयगणति जेथ न चले;
तशीत्या आकाशोवधिमधिल त्या द्वीपनिचयीं

शिरीं त्या मेरूच्या विलसत असे नन्दनवन;
अधस्तात्‍ शोभे ती अमरनदि तद्‍बिम्ब धरुन;
वनीं त्या देवांच्या सह अमृत तें प्राशन करूं;
तशीं रम्भासंगें चल ! सुरनदीमाजि विहरूं !


कवी - केशवसुत
- शिखरिणी 
- डिसेंबर १८८७

मुळामुठेच्या तीरावर

( चाल---हरिची भगिनी म्हणे सुभद्रा० )

तोः---

” मुळामुठेच्या हिरव्या सुन्दर या तीरावर, खिका अशी,
इकडे तिकडे स्फुंदत सुन्दरि ! वद मजला तूं कां फिरसी ?

क्षण पाण्यावर काय पाहसी ! काय अशी मुर्च्छित पडसी !
पुनरपि उठुनी वक्षःस्थल गे काय असें बडवुनि धैसी !

बससी-पडसी-उठसी ! क्षणभर वस्तीव वृष्टी देसी !
वस्त्र फाडिसी ! दुःखावेगें केशहि तोडूनियां घेसी !

हिंडत हिंडत सुटल्या केशीं फुलें गुंफिसी वनांतलीं !
तीरीं जाउनि त्यांच्या अंजलि सोडुनि देसी रडत जलीं !

काय असा तर घाला तुजवर पडला, मजला वद बाले !
जेणेंकरुनि स्थल हें तुजला रम्य असुनि शून्यचि झालें ! ”

तीः---

” रम्य तुझें हें तीर आणि हें पात्रहि होतें मुळामुठे !
रमणीयपणा पण तो आतां गेला सरिते ! सांग कुठें ?”

तोः---

” मुळामुठा ही आतां सुद्धां रम्य असे गे पहा पहा !
सुन्दरिच्या पण नेत्रजलांनो ! क्षणभर तुम्ही रहा रहा ! ”

तीः---

” नाहीं ! माझ्या नेत्रजलांनो ! अखण्ड येथें वहा वहा !
रमणीयपणा परलोकीं मग मन्नेत्रांनो ! पहा पहा ! ”

तोः---

” रमणीयपणा मनोहारिणी ! या लोकांतचि अजुनि असे !
तुझ्याबरोबर तो जाइल कीं काय, असें भय वाडतसे ! ”

तीः---

” रमणीयपणा स्वयें मूर्तिमान्‍ मत्प्रियकर होता होता !--
नेला ! नेला ! तो या नदिनें ! हाय हाय ! आतां आतां !
तीरांवरि या तुझ्या एकदां दिसला जो, गे मुळामुठे !
रमणीयपणा हाय ! तो न दिसे आतां मुळीं कुठें !”


तोः---

” डोळे पुसुनी चल गे सुन्दरि ! पैल माझिया गांवाला !
संमति अपुली दे मजला तूं राणी माझी व्हायाला !
घरचा मोठा, लष्करांतही अधिकारी गे मी मोठा !
दास आणि दासींचा सजणें ! तुजला नाहीं गे तोटा !
सवाशेर सोन्यानें रमणी ! तुजला मढवुनि काडिन मी ! ---
पाणिदार त्या सवाशेर गे मोत्यांनीं तुज गुम्फिन मी ! ”

तीः---

” सोनें मोतीं प्रिय मज होतीं, किंवा होतीं वन्य फुलें,
तें मन्नाथा ! लग्नाआधीं तुला समजलें कशामुळें ?
उद्यां आमुचें लग्न जाहलें असतें--मग आम्ही दोघें
या तीरावर फिरलों असतों वन्यसुमें शोधित संगें !

तुम्हीं लवविल्या फांद्यांचीं मीं फुलें गडे असतीं खुडिलीं !---
त्यांची जाळी माझ्या अलकीं असती तुम्हीं गुम्फियली !
न कळे कैसें तुम्हांस कळलें आवडती मज वन्य फुलें !---
म्हणुनी येथें आलां त्यांला जमवाया मत्प्रीतिमुळें !

येथे आलां तर आलां ! पण त्या दरडीवर कां चढलां ?---
माझ्याकरितां पुष्पें खुडितां अहह ! घसरुनी मज मुकलां !
आलें ! आलें ! मीहि जिवलगा ! त्याच तरी या मागनिं ”
असें वदुनि ती चढुनि गेली त्या दरडीवर वेगनें !

तिनें जवळचीं फुलें तेथलीं बरींच भरभर हो खुडिलीं !
आणि सख्याच्या नांवें डोहीं खालीं सोडुनियां दिधलीं !
दिव्य अप्सरा भासुनि ती, तर तो विस्मरला भानाला !---
पण फार पुढें बघुनि वांकली; धांवुनि जवळी तो गेला !
पण... ! मित्रांतो ! पुढें कवीला कांहीं न सुचे सांगाया !
तुम्हिच विचार मुलामुठेला, जाल हवा जेव्हां खाया !


कवी - केशवसुत
जुलै १८८७