तरुणांस संदेश !

हातास ये जें, स्वनेत्रांपुढे जें, तया वर्तमाना करा साजिरें,

हेटाळुनी त्या अदृश्या भविष्यामधें बांधितां कां वृथा मंदिरें ?

जी 'आज' आली घरा माउली ती 'उद्यां'ची, स्वकर्मी झटा रंगुनी,

प्रासाद निर्मा स्वताच्या उद्यांचा इथे कर्मभूमीवरी जन्मुनी.

जो पाडि धोंडा अशक्ता, बली त्यावरी पाय रोवी, चढे तो वरी.

निःसत्त्व गाई करंटाच गाणीं स्वताच्या स्थितीचीं, बहाणे करी.

हातीं विटा त्या, चुना तोच, भव्य स्वयें ताज त्यांचा कुणी तो करी;

कोणा न साधे कुटीही; भविष्या रचाया हवें सत्त्व, कारागिरी.


कवी - भा. रा. तांबे
वृत्त - मंदारमाला
राग - भूप

कोठें मुली जासि ?

उगवे निशाकांत झाल्या दिशा शांत
न्हालें जगत्‌ काय क्षीराब्धि फेनांत ? ||ध्रु०||

या काळवेळेस निघतात वेताळ
नाचोन खिदळोन बेताल गातात ! ||१||

बाई, शरीरास उन्मादकर वास
तो आवडे यांस येतील अंगांत ! ||२||

गुंडाळुनी काम- धंदे मुली लोक
मातींत राबोन स्वगृहा परततात. ||३||

तरुवेलिच्या खालिं हे अंगणीं अंग
टाकूनिया स्वैर रमतात निभ्रांत ! ||४||

घालोनि चटयांस हे अल्पसंतुष्ट
स्वच्छंद तंबाखु पीतात खातात. ||५||

हीं पांखरें पाहिं येतात घरट्यांस
चंचूपुटीं भक्ष्य पिल्लांस नेतात. ||६||

तूं एकली मात्र कोठें मुली जासि ?
या राक्षसी वेळिं छाया विचरतात. ||७||


कवी - भा. रा. तांबे
ठिकाण - लष्कर ग्वाल्हेर
दिनांक - ११ नोव्हेंबर १९४१

पुनः पुनः यावें

धन्य झालों देवा केलें आगमन

जाहलें पावन घर माझें

भजनपूजन नामाचा गजर

लाजले निर्जर देखोनिया

दाही दिशां भरे आनंदीआनंद

आनंदाचा कंद घरीं आला

आणखी याहून स्वर्ग दुजा काय ?

जेथें तुझे पाय तोची स्वर्ग !

भाबड्या भावाची अज्ञानाची सेवा

गोड केली देवा दयावंता

आतां गमनाची वेळ ये जवळ

जीवा तळमळ लागलीसे

पुनः पुनः यावें घ्यावा समाचार

हेंच वारंवार विनवीं देवा !


कवी - भा. रा. तांबे

तुझे चरण पाहिले

भाग्य उजळलें तुझे चरण पाहिले, ध्रु०

लागुनिया तुझे चरण
घर झालें हें पावन
इडापिडा जाति पळुन
ह्रदय विकसलें. १

नामाचा तुझ्या गजर
लाजति मुनिवर निर्जर
आनंदें भरलें घर
नयन-फळ मिळे. २

घडलें करिं तव पूजन
मुखें नामसंकीर्तन
दर्शनसुख घेति नयन
अंग हर्षलें. ३

करुणेचा तूं ठेवा
केली कशितरि सेवा
गोड करुनि परि देवा
सकळ घेतलें. ४

आतां परि करिसि गमन
पुनः पुनः दे दर्शन
हेंचि विनविं शिर नमवुन
हात जोडिले. ५


कवी - भा. रा. तांबे
ठिकाण - लष्कर ग्वाल्हेर
दिनांक - ११ नोव्हेंबर १९४१

राजद्रोह कीं देशद्रोह ?

या पाप्याच्या पायांसाठी
अपराध्याच्या पायांसाठी
अपराध्याच्या कार्यासाठी
जोगि होइन !
झोळी घेइन
वरवासी वनिं रानीं राहिन !॥ध्रु०॥

तुम्ही शाहाणे थोर, यां म्हणतां राजद्रोहि;
यासाठिच मी बावळी पडलें याच्या मोहिं !
या कलिजाच्या देवासाठी
या जीवाच्या जीवासाठी - जोगिण इ. १

शिरार्थ याच्या लाविलें बक्षिस तुम्हिं हजार;
खडा पहारा करिन मी ! होइन आधीं ठार !
राज्यशासना मुकल्यासाठी
पतित, वध्य ह्या चुकल्यासाठी - जोगिण इ. २

राजद्रोहा कापतां दुखविन जननीद्रोह;
पोट जाळण्या टीचभर तुम्हा पडे व्यामोह !
या जननीच्या भक्तासाठी
मातृपदीं अनुरक्तासाठी -जोगिण इ. ३

व्यवहारीं डोळस तुम्ही, स्वप्न सुखीं व्हा अंध;
स्वप्न सुखास्तव याचिया झालें मी मतिमंद
जनांमधुनि या उठल्यासाठी
भविष्यामधे रतल्यासाठी-जोगिण इ. ४

लालुच लावुनिया मला करुं नका मतिभेद
खटाटोप तुमचा वृथा ! वज्रिंपडे कां छेद ?
या पृथ्वीच्या मोलासाठी
याच्या एकच बोलासाठी -जोगिण इ. ५

मातेच्या अश्रुंमधे शिजवुनि सेवा अन्न !
कंदमुळें बरवीं वनीं, जननी जरी प्रसन्न.
या माझ्या उपवाशासाठी-जोगिण इ. ६

जननीरक्तें रंगले तुमचे लाल महाल !
प्रीतिजळें धुतल्या बर्‍या यासह दर्‍या विशाल !
गृहविहीन या पांथासाठी
भणंग माझ्या कांतासाठी-जोगिण इ. ७

तुमच्या त्या देवालयीं वृत्तींचा बाजार,
दर्‍या, झरे, रायांतुनी राम करी संचार !
या माझ्या श्रीरामासाठी
तुम्ही टाकिल्या नामासाठी-जोगिण इ. ८

'हां जी, जी हां' करुनिया मिळवा स्वर्ग तुम्हीच !
जननि हितास्तव भांडतो देवाशीं हा नीच !
या पाप्याच्या पायांसाठी
अपराध्याच्या कार्यासाठी
जोगिण होइन झोळी घेइन - वनवासी वनिं रानीं राहिन ! ९


कवी - भा.रा.तांबे

झरा

घन पिता मम जो नटवी धरा,
मम असे जननी गिरि-कन्दरा;

जननिचे शरिरीं बहु नाचतीं,
खदखदा हसतों अणि खेळतों.

जलनिधी मम थोर पितामह;
सतत त्या सरिता-भगिनींसह

त्वरित भेटुं म्हणोनिच धावतों,
तरि वनस्पतिला तटिं पोसतों.

गगनचुंबित हे तरु लागती,
मम सुतावलि तीरिं मदीय ती;

पुजुनिया निज कोमल पल्लवें
मजवरी तरुराजि शिरें लवे.

हरित घालुनि वस्त्र तटीं, स्वतां
प्रणयरूपवती युवती लता

हरितपल्लवशालुस लेउनी
नटुनिया दंवमौक्तिक-भूषणीं-

विविध वर्णि अलंकृत होउनी
तरुपतीस अती कवटाळुनी

सुतनु त्या हसती सुमनें किती !
मम तटीं रमती पतिशीं अती.

प्रणय त्यांवरिही मम निश्चित;
मम जलांतरिं होउनि बिंबित

जरि विलोल तरी ह्रदयीं पहा
वसति त्या मम संततहि अहा !

कनकगोल रवी उदयाचलीं
सहज नाशित येइ तमावली;

तरुंतुनी कर घालुनि तो बळी
बहु सुवर्णसुमें उधळी जळीं.

पवन वंशनिकुंजिं शिरोनिया
श्रुतिमनोहर गान करोनिया

उठवितो द्विजवृक्षलतादिकां,
म्हणतसे, "प्रभुगान करा न कां ?"

खळखळाट तईं तम ऐकुनी
जळहि निर्मल हें मम पाहुनी

पिक करी मधुर प्रभुगायन;
करि मयूरहि तन्मय नर्तन.

सरसरा तरती बदकें जिथे
अचळ हो जळ दर्पणतुल्य तें;

उसळती जळिं चंचळ मासळ्या,
टपति त्या बक धीवर पंकिं या.

तरुंतुनी नृपतीसम वाहुनी
चमकतोंहि कुठें कुरणांतुनी,

कृषक लावित या तटिं शेत तो,
मधुनि मी विभवें स्थिर वाहतों.

जिथेजिथे वसतों, मज पाहतां
प्रमुदिता दिसते वनदेवता;

सुमफलांसह सज्ज सदैव ती
सुखविण्यास समा सकलां सती.

थकुनि भागुनि पांथ कधीं जरी
दुरुनि येइ तृषातुर या तिरीं

निवविं ताहन मी अपुल्या जळें.
निववितातहि भूक तरू फळें.

रविकरें गिरि-कानन तापती
परिभयें कर या जळिं कांपती !

रवि कसा मग तापद हो तया
पथिक जो कुणि ये मम आश्रया ?

मम तटीं पसरे घन सावली,
कधिं न वास करि कलि या स्थलीं;

झुळुझुळू स्वन मंजुळ गाउनी
निजवितों पथिकां मन मोहुनी.

मग कसा तरि होय न तुष्ट तो ?
स्वसदनीं सुत-पत्‍निंस सांगतो,

'कितिक रम्य असे तरि निर्झर !
अमित धन्य जगांत खरोखर !'

कधिकधीं रमणी रमणांसह
क्रमिति या तटिं काल सुखावह

नयनिं तें निज जीवित अर्पुनी
प्रणयकूजनिं मग्न इथें वनीं,

कर करांत अशंकचि घालुनी
बसति वंशनिकुंज सुखी मनीं.

पवन दे सुख शीतल वाहुनी,
सुखवितो पिक मंजुळ गाउनी.

विरहिणी विरहानलतापिता
कृशतनू बसते तटिं दुःखिता,

म्हणतसे, "सुख देशि जनां खरा,
मजशि दुःखद कां मग निर्झरा ?

तव तटीं रमती तरुंशीं लता
कधिं रमेन तशी पतिशीं अतां ?

नव सुमें फुलती तव या तिरीं,
मदनसायक तीव्र उरीं तिरी !"

उटज बांधुनिया तटिं तापसी
सुतप आचरिती सुखि मानसीं,

सतत चिंतन ते करिती इथे,
कितिक सेविति ते सुखशांतितें !

जळ मृगेंद्र तसे मृगही पिती,
द्विज तसे अतिशूद्र पिती किती !

लघु व थोर असा मुळिं भाव तो
मम मनांत कधींहि न राहतो.

किति युगें असति तरि लोटलीं,
नृपकुलें किति मीं तरि पाहिलीं,

विकृति जाहलि या जगतीं किती !
पलटली मनुजा, तव ही स्थिती.

दिवस वा रजनी, सुखदुःखहीं,
जननमृत्यु घडो जगिं कांहिंही;

तरिहि वाहतसें स्फटिकासम,
खिदळणें जगिं चालतसे मम.


कवी - भा. रा. तांबे
वृत्त - द्रुतविलंबित
देवास, १८८९-१८९०

कुस्करूं नका हीं सुमने !

जरि वास नसे तिळ यांस तरी तुम्हांस अर्पिलीं सु-मनें.

मधु जरी नसे तिळभरी अंतरीं तरी करीं हीं धरणें.

यां वर्ण नसे सौवर्ण; जों न हीं शीर्ण तोंवरी धरणें.

घ्या करीं, क्षणाभीतरी वाळतिल तरी तयांना जपणें.

ही वन्य फुलें मधुशून्य, मानितिल धन्य तुम्हां करि सजणें.

घरिं मुलें तशीं हीं फुलें, हूड वत्सले लोचनें बघणें.

अंगुली कठिण लागली तरी संपलीं ! हळुच या शिवणें.

ह्रद्वनीं फुलें कोठुनी जशीं उपवनीं उमलतीं नयनें ?

मालती, बकुल, जुइ जाति हीं जरी हातिं, हींहि असुं देणें.

अंजली धरुनि अर्पिलीं, भक्तिनें दिली म्हणुनि तरि घेणें !


कवी - भा. रा. तांबे
जाति - भवानी
रतलाम - उज्जैन, आगगाडींत,१९००