डॉलर हे जगातील सर्वात मजबूत चलन का मानले जाते?

एक काळ असा होता की एक अमेरिकन डॉलर फक्त ४.१६ रुपयांना विकत घेता येत होता, पण त्यानंतर वर्षानुवर्षे डॉलर रुपयाच्या तुलनेत महाग होत चालला आहे, म्हणजे एक डॉलर खरेदी करण्यासाठी आणखी डॉलर्स खर्च करावे लागतील. माहिती आहे की १ जानेवारी २०१८ रोजी एका डॉलरचे मूल्य ६३.८८रुपये होते आणि १८ फेब्रुवारी २०२० रोजी ते ७१.३९ रुपये झाले. डॉलर हे जगातील सर्वात मजबूत चलन का मानले जाते?

८५% जागतिक व्यापार अमेरिकन डॉलरच्या मदतीने केला जातो. जगातील ३९% कर्ज यूएस डॉलरमध्ये वित्तपुरवठा केला जातो आणि एकूण डॉलर मूल्यापैकी ६५% यूएस बाहेर वापरला जातो. त्यामुळे परदेशी बँका आणि देशांना आंतरराष्ट्रीय व्यापारात डॉलरची गरज असते.  

जागतिकीकरणानंतर अमेरिकन डॉलरला रशिया व चीन कडून आव्हान दिले जात आहे. नुकत्याच संपन्न झालेल्या कझान येथील ब्रिक्स शिखर परिषदेत डॉलरच्या वर्चस्वाला आव्हान दिल्यावर चर्चा झाली. ब्रिक्स देशांनी एक ब्रिक्स चलन तयार करण्यावर चर्चा केली . ब्रिक्स देशांना डॉलरच्या वर्चस्वाशी स्पर्धा करू शकेल असे चलन सुरू करायचे आहे. गेल्या काही वर्षात रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष व्लादिमीर पुतिन यांनी ब्रिक्स चलनाबद्दल उघडपणे बोलले आहेत.यावर मतैक्य होवू शकले नसले तरी ब्रिक्स चालना वर विचारमंतर होवू लागलेले आहेत.

या आधी देखील

डॉलरला चिनी आणि रशियन आव्हान देण्यात आले होते.मार्च २००९ मध्ये चीन आणि रशियाने नवीन जागतिक चलनाची मागणी केली. त्याला जगासाठी 'कोणत्याही एका देशापासून स्वतंत्र आणि दीर्घकाळ स्थिर राहण्यास सक्षम' असे राखीव चलन तयार करायचे आहे.या कारणास्तव, चीनला त्याचे चलन “युआन” हे जागतिक परकीय चलन बाजारात व्यापारासाठी मोठ्या प्रमाणावर वापरायचे आहे. म्हणजेच चीनला युआन हे अमेरिकन डॉलरचे जागतिक चलन म्हणून वापरलेले पाहायचे आहे. उल्लेखनीय आहे की १ ऑक्टोबर २०१६ रोजी चीनचे चलन युआन हे IMF च्या SDR बास्केटमध्ये समाविष्ट करण्यात आले होते. डॉलरला आव्हान दिले जात असले तरी जागतिक व्यापार आज डॉलर मध्येच होतो. की डॉलर हे जगातील सर्वात मजबूत चलन का म्हणून ओळखले जाते?आता परिस्थिती अशी झाली आहे की, डॉलरचे नाव घेतले की लोकांच्या मनात फक्त अमेरिकन डॉलर येतो, तर जगातील अनेक देशांच्या चलनाचे नावही 'डॉलर' आहे. म्हणजेच, यूएस डॉलर हा "जागतिक डॉलर" चा समानार्थी शब्द बनला आहे.

डॉलरच्या मजबुतीचा इतिहास

१९४४ मध्ये ब्रेटन वुड्स करारानंतर डॉलरची सध्याची ताकद सुरू झाली. त्याआधी, बहुतेक देशांनी फक्त सोन्यालाच चांगले मानक मानले होते. त्या देशांच्या सरकारांनी सोन्याच्या मागणी मूल्याच्या आधारे त्यांचे चलन निश्चित करतील असे आश्वासन दिले.न्यू हॅम्पशायर येथील ब्रेटन वूड्स येथे जगातील विकसित देशांची बैठक झाली आणि अमेरिकन डॉलरच्या तुलनेत सर्व चलनांचे विनिमय दर निश्चित केले. त्यावेळी अमेरिकेकडे जगातील सर्वात जास्त सोन्याचा साठा होता. या करारामुळे इतर देशांना त्यांचे चलन सोन्याऐवजी डॉलरमध्ये पाठवण्याची परवानगीही मिळाली.

१९७० च्या दशकाच्या सुरुवातीला अनेक देशांनी महागाईशी लढण्यासाठी डॉलरच्या बदल्यात सोन्याची मागणी करण्यास सुरुवात केली. हे देश अमेरिकेला डॉलर द्यायचे आणि त्या बदल्यात सोने घेत. जेव्हा हे घडले तेव्हा अमेरिकेतील सोन्याचा साठा कमी होऊ लागला. त्यावेळचे अमेरिकेचे अध्यक्ष निक्सन यांनी सोन्याचे सर्व साठे संपुष्टात आणण्याऐवजी डॉलरला सोन्यापासून वेगळे केले, त्यामुळे डॉलर आणि सोने यांच्यातील विनिमय दर करार आणि चलनांचे विनिमय मूल्य संपुष्टात आले; मागणी आणि पुरवठ्याच्या जोरावर ते होऊ लागले.

डॉलर हे सर्वात मजबूत चलन का आहे याची खालील कारणे आहेत

१) इंटरनॅशनल स्टँडर्ड ऑर्गनायझेशनच्या यादीनुसार, जगभरात एकूण १८५ चलने आहेत. तथापि, यापैकी बहुतेक चलने त्यांच्या स्वतःच्या देशात वापरली जातात.जगभरात कोणतेही चलन किती प्रमाणात प्रचलित आहे हे त्या देशाच्या अर्थव्यवस्थेवर आणि ताकदीवर अवलंबून असते. साहजिकच डॉलरची ताकद आणि त्याची स्वीकारार्हता अमेरिकन अर्थव्यवस्थेची ताकद दर्शवते.

२)८५% जागतिक व्यापार अमेरिकन डॉलरच्या मदतीने केला जातो. जगातील 39% कर्ज यूएस डॉलरमध्ये आहे आणि एकूण डॉलर मूल्यापैकी ६५% यूएस बाहेर वापरले जाते. त्यामुळे परदेशी बँका आणि देशांना आंतरराष्ट्रीय व्यापारात डॉलरची गरज असते.

३)सदस्य देशांना जागतिक बँक आणि आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीमध्ये देशांच्या कोट्यातील काही भाग अमेरिकन डॉलर्सच्या स्वरूपात जमा करावा लागतो.

४) जगभरातील मध्यवर्ती बँकांमध्ये असलेल्या परकीय चलनाच्या साठ्यापैकी ६४% यूएस डॉलर्स आहेत.

५)जरी दोन बिगर यूएस देश एकमेकांशी व्यापार करत असले तरी ते पेमेंट म्हणून यूएस डॉलर घेण्यास प्राधान्य देतात कारण त्यांना माहित आहे की त्यांच्या हातात डॉलर्स असतील तर ते त्यांना आवश्यक असलेल्या वस्तू इतर कोणत्याही देशातून आयात करू शकतील.

६)अमेरिकन डॉलरच्या विनिमय दरात फारशी चढ-उतार होत नाही, त्यामुळे देश लगेचच हे चलन स्वीकारतात.

७)अमेरिका ही जगातील सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था आहे ज्यामुळे ती अनेक गरीब देशांना अमेरिकन डॉलरमध्ये कर्ज देते आणि कर्जाची वसुलीही त्याच चलनात होते त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय बाजारात डॉलरला नेहमीच मागणी असते.

८)जागतिक बँक गट आणि आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीच्या तिजोरीत अमेरिका सर्वात जास्त योगदान देते, म्हणून या संस्था सदस्य देशांना फक्त यूएस डॉलरमध्ये कर्ज देतात. जे डॉलरचे मूल्य वाढवण्यास उपयुक्त आहे.

डॉलरनंतर जगातील दुसरे सर्वात शक्तिशाली चलन म्हणजे युरो, ज्याचा जगभरातील केंद्रीय बँकांच्या परकीय चलनाच्या साठ्यापैकी २०% वाटा आहे. युरो हे जगभर पेमेंटचे साधन म्हणूनही सहज स्वीकारले जाते. जगातील अनेक क्षेत्रात युरोचे वर्चस्व आहे. युरो देखील मजबूत आहे कारण युरोपियन युनियन जगातील सर्वात मोठ्या अर्थव्यवस्थांपैकी एक आहे. काही अर्थशास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की नजीकच्या भविष्यात युरो डॉलरची जागा घेऊ शकेल.

- प्रा डॉ सुधीर अग्रवाल