शब्दांनो ! मागुते या !

तेजाचे पंख वार्‍यावरि हलवित ती चालली शब्दपंक्ति,
देव्हांहीं चित्तभूमी विकसित हिरवी तों मदीया बघूनी,
देव्हारा माझिया तो उतरुनि ह्र्दयीं स्थापिला गौरवूनी.

शब्दांसंगें तदा मीं निजह्रदयवनामाजीं संचार केला,
तेथें मी कल्पपुष्पें खुडुनि नमुनि तीं वाहिलीं शारदेला,
शब्दांच्या कूजितानें सहजचि मम ह्रत्प्रान्त गुंगूनि गेला;
मीं त्या स्वप्नांत गद्यग्रथित जग मुळीं लोटिलें तुच्छतेला !

रागानें या जगानें अहह ! म्हणुनियां शापिलें या जनाला,
तेणें चित्ताग्नि माझी ह्रदय हरितता नाशिता फार झाला;
गाणारे शब्द सारे झडकरि उडुनी दूर देशास गेले,
वाग्देवीपीठ येथें परि मम ह्रदयीं दिव्य तें राहियेलें.

वाग्देवी शारदे गे ! फिरवुनि अपुले शब्द पाचार येथें !
साहाय्यावीण त्यांच्या भजन तव कसें सांग साधेल मातें ?
आशामेघालि चिन्तानल अजि विझवूं जाहलीसे तपार,
शब्दांनो ! मागृते या ! बहर मम मनीं नूत्न येईल फार !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- स्त्रग्धरा
- १५ सप्टेंबर १८९२

दिव्य ठिणगी

या लोकीं बघुनी कभिन्न सगळा अंधार कोंदाटला,
सारावा दूरि तो जरातरि, असा हेतू मनें घेतला;
स्फूतींचें अवलम्बुनी म्हणुनियां मी यान तें उद्धर.
तेजाच्या उगमाकडेस सहसा तै चाललों सत्वर

एका सुन्दर वेदिकेजवळ मी जाऊनियां पोंचलों,
ज्वाला दिव्य चिरन्तनी बघुनि त्या वेदीवरी, थांबलों,
ती ज्वाला नव्हती निजद्युतिमधीं छाया मुळीं पाडित.
त्या ज्वालेपुढती तपश्चरण तें मी वांकलों साधित.

ज्वालेनें रमणीय एक ठिणगी माझ्याकडे घाडिली,
ती मीं आपुलिया उदास ह्रदयीं सानन्द हो स्थापिली;
पृथ्वीनें मज आणण्यास वरतीं होतें जिला घाडिलें.
प्रीतीनें मग त्या फिरूनि मज या लोकामधीं आणिलें.

तेथे येउनि पोंचतां, बलि दिला ज्वालेस त्या मीं किती,
तें मातें कळलें पुरें---परि तुम्हां त्याची कशाला मिती ? ---
ज्याला मी मुकलीं विषाद मजला त्याचा मुळींही नसे,
जें पृथ्वीवर आणिलें जन तया धिक्कारिती हा ! कसे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- दादर, २७ ऑगस्ट १८९०

सृष्टि, तत्त्व आणि दिव्यद्दष्टि

तारा निष्प्रभ जाहल्या निजपथीं, प्राची दिशा रंगली,
गायाला खग लागले, मधुर निश्वासूं फुलें लागलीं,
प्रावारून उषा तुषारपटला सूर्यंप्रतीक्षा करी; ---
होतों पाहत डोंगरीवरि उभा मोहूनि मी अंतरीं.

‘ पश्यात्रास्मि ’ म्हणोनि एक घुमला गम्भीर तेथें ध्वनि,
‘ भो ! कुत्रासि ? ’ विचारलें निजमुखें तेव्हां तयालागुनी,
‘ कुत्राप्यस्मि च सर्ववस्तुषु ’ असें ये तेधवां उत्तर;
तें ऐकूनि जरा करीत मनना मी ठाकलों नन्तर.

धोंडा एक समीप हो पडुनियां होता तिथें, त्यावरी
गेली दृष्टि मदीय, कौतुक तधीं झालें मनाभीतरीं,
कांकीं त्या ध्वनिचें खरेंपण मला धोंडयांत त्या भासलें;
काढूं बाहिर तें झटूनि, मग हें चित्तांत मी घेतलें,

टांकींचे, म्हणुनी, तयांवरि जधीं आघात मीं वोपिले,
तों-सांगूं म्हणुनी किती मज मनीं आश्चर्य जें जाहलें ! ---
मूर्ति दिव्य अशी अहा ! उतरली धोंडयामधूनी भली !
माझी दृष्टि असे अलौकिक, मला जाणीव ही जाहिली.


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित 
- खेड, २८ मार्च १८९०

प्रतिभा

ती अत्यद्‍भुत गूढ शक्ति सहसा संचारतां अंतरीं,
मुक्तात्मा गगनीं उडे, बिथरतो इन्द्राश्व तें पाहुनी;
दैत्यांचे बल देवसत्त्वहि तसें अंगीं चढे त्या क्षणीं ;
सायुज्यत्व विराट पूरूष अहा ! देतो स्वयें लौकरी.

स्वान्तीं मण्डल जें हिरण्मय तधीं दिव्य प्रभा विस्तरी,
त्याच्या पाजळिती अरांवरि सुखें देव स्वशस्त्रें जुनीं;
येती दानव मोहुनी दुरुनि जे त्याचेकडे धांवुनी,
ते नाशाप्रत पावती झडकरी तेथें पतंगांपरी !

पिण्डीं जाय विलोपुनी विरुनियां ब्रह्मांड हें सत्वर;
शब्दब्रह्म उचंबळून मग जें दाही दिशा व्यापितें,
त्याच्यांतून भविष्यवाद निघती, ऐकून ते सादर
ब्रहम्यातें क्षमता नवीन---रचना---कार्य---कार्य---क्रमीं लाभते !

देवांची जननी प्रसन्न जर का ही शक्ति कोणावर,
नाहीं यांत विशेष, तुच्छ जग हें त्यालागुनी वाटतें !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- धारवाड, २८ जुलै १९०४

कवि

मज्जेचीं निज जो फुलें पसरितो आयुष्यमार्गावरी,
आहे अद्भुत रम्य का अधिक तें त्याहूनि कांही तरी ?
चाले तो धरणीवरी, तर पहा ! जेथूनि तो चालिला,
धूली तेथिल होतसे कनकिता ! – घेऊं नका भ्रान्तिला.            १

तो गम्भीर वदे रवा, तर, मुक्या पृथ्वीस या वाटतें.
कीं “मातें श्रुति लक्षसंख्य फुटल्या,” आणीक ती ऐकते !
दृष्टी ती फिरवी वरी, तर लवे आकाश तें खालती,
तारांचे गण गावयास वरुनी स्तोत्रें अहा ! लागती !                 २

लीलेनें स्वकरांत तो धरितसे कांडी बरुची जधीं
सा-या सुन्दर वस्तु त्या झडकरी येती समाधीमधीं –
त्याच्या, येउनि त्या तयास वदती “आम्हांस दे भूषणें
दिव्यें, आणि शिकीव लौकरि अम्हा तीं अप्सरोगायनें !”          ३

श्वासोच्छ्वास करी, परी नवल हें :- जीवित्वसंहारक
वायू घेउनि आंत, तो त्यजितसे वायूस त्या पोषक !
राही तो, तर देव भूमीवरतीं येतात हिंडावया,
जातां, स्वर्ग सवें धरेस उतरे त्यालागिं धुडांवया !                 ४


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
वृत्त - शार्दूंलविक्रीडित
- दादर १४ मार्च १८९१

फिर्याद

( चाल-उद्धवा शांतवन कर जा. )

जिनें मला वेडा केलें   तिच्यावरी ही फिर्याद ! ॥ध्रु०॥

ऋतु वसन्त येउनि कुसुमीं   उपवनास शोभा आली;
कुंजीं मीं बसलों एका   हर्षित मम वृत्ती झाली;
आली तों कोणी युवती   त्या स्थळीं रूपगुणखाणी;
चुम्बुनि मज गुणगुणली ती   मधुर गीत माझे कानीं !

तल्लीन सवें झालों,
विकलगात्र होउनि गेलों,
निर्वाणीं पूर्ण बुडालों ---
नुरलीच जगाची याद !

जिनें मला वेडा केलें   तिच्यावरी ही फिर्याद !
अन्तर्हित झाली रामा   भानावरि येतां कळलें;
विरही मी पीडित झालों   ह्रदयीं उत्कण्ठा---अनलें;
ध्यास तिचा घेउनि फिरलो  शून्य दिशा रानोमाळ,
तिचेवरी गाणीं वेडीं   गाइलीं क्रमाया काळ !

“ पुरतां न अनुग्रह करितां,
गेलीस कशी सुखसरिता ?
धांव ! करीं न दयाब्धि रिता !”---
ही तिला घातली साद !

जिनें मला वेडा केलें   तिच्यावरी ही फिर्याद !
स्वप्नांतचि केव्हां भेटे   नेते तों स्वर्गद्वारीं,
लोटिते मागुती खालीं   भूतलावरी अन्वारीं !
तेणें मी विव्हल भारी   संसारीं परि करमेना;

धन न करीं; वणवण करितों जम कोठ नीट जमेना !

तरि तिलाच चित्त ध्यातें,
निद्रेविण रजनी जाते !
आप्तवर्ग म्हणती ” यातें ---
कुठली ही जटली ब्याद !”

जिनें मल वेडा केलें   तिच्यावरी ही फिर्याद !
हीन दीन झालों छंदी   फंदी मी तुझिया नादीं,
त्यामुळें परी न मनाला  घालितों कधींहि विषादीं;
बूज तुवां या दासाची   केली गे नाहीं अजुनी,
दुःख हेंचि वाटे म्हणुनी   गातसें अशीं गार्‍हाणीं

तूंच चित्त आधीं हरिलें,
मज आतां कां दुरी धरिलें;
चिर चरण तुझे मीं स्मरले !---
हो प्रसन्न नुरवीं खेद !

जिनें मला वेडा केलें   तिच्यावरी ही फिर्दाद !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- १९०२

रुष्ट सुन्दरीस

( चाल --- वीरा भ्रमरा )

नादीं लावुनि वेडा केलें ज्याला तूं सुन्दरी !
रुष्ट कशी होऊनि बैसशी आतां त्याच्यावरी ॥ध्रु०॥

सकल दैवतें तुच्छ करुनि मी तव भजनीं लागलों,
व्यर्थ का आजवरी भागलों ?

तुझ्या कृपेचा प्रसाद व्हावा म्हणुनी झटलों किती,
असे का त्याला कांहीं मिती ?

कधीं मला तूं उत्तेजनही दिलें ---
स्मरत नसे का ? --- स्मित मजला दाविलें !

अर्थपूर्ण --- वीक्षणेंहि केव्हां श्रम मम केले दुरी !
लहर कां आतां फिरली परी ?

कितीक माल्यें श्रमसाकल्यें गुम्फुनियां तीं भलीं
तुला गे सन्तत मीं वाहिलीं !

आभरणेंही असाधारणें दिधलीं तुजकारणें,
फिटाया दासाचें पारणें !

परि दुर्भग मम कसें उभें राहिलें ?
काय तयानें न्य़ून बरें पाहिलें ?

तेणेंकरुनी रोष असा तव उद्‍भवला अन्तरीं,
मम मना चिन्तावश जो करी !

हाय ! हाय ! हें विफल जिणें तव सहवासावांचुनी,
निघूं कीं निवटूं मनुजांतुनी !

प्रीतिविषय तो जर का परका प्राण्याला जाहला,
तयाचा जन्महेतु खुंटला !

विषण्ण तो मग विषवृक्षाचीं फळें
सुधारसाचीं मानुनि गिळिलचि बळें !

दोष तयाचा काय त्यामधें ?--- वद मधुरे ! सत्वरी ---
करूं ना मीहि अतां त्यापरी ?

तुजवरि पद्यें, हे अनवद्ये ! कितीतरी गाइलीं,
भक्तिविण कोणीं तीं प्रेरिलीं ?

तुजला वाहुनि असे घेतलें; म्हणुनि निदानीं असें
निखालस तुजला मी पुसतसें :---

निष्ठा माझी काय लाविसी कसा ?
कीं मज पिळिसी रुचि चढवाया रसा ?

किंवा तुझिया कुपेस नाहीं पात्रच मी लवभरी ?
सोक्ष कीं मोक्ष बोल लौकरी !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- जुलै १८९७

थकलेल्या भटकणाराचें गाणें

किती रहावें तुजविण आतां ! धीर न मजला क्षण धरवे !
गेलें गेलें वय हें वायां ! --- मरणहि तें वाटे बरवें !

काय करावें मज न सुचे,
मुळीं न मजला किमपि रुचे,
ह्रदयी सगळें धैर्य खचे;

भणभण वणवण करित अधिक मज आढयींहि जगीं नच फिरवे !
किती रहावें तुजविण आतां ! धीर न मजला क्षण धरवे !

कितिक योजिले यत्न यावया तुजशीं मी उत्सुकतेनें !
व्यर्थ जाहले अवघे ! दुर्धर कसें न व्हावें मग जगणें !

पुष्णांनो ! तर दूर सरा !
कष्टक हो ! मार्गीं पसरा !
प्रकाश नलगे---तिमिर बरा !

सर्व चांगलें व्हावें होतें तुजसाठीं---पण लभ्य नव्हे !
किती रहावें तुजविण आतां ! धीर न मजला श्रण धरवे !

शूळ कपाळीं, कंडन ह्रदयीं, कम्प शरीरीं भरलासे,
सलिल लोचनीं, शीण अवयवीं, हाय ! निराशा मनीं वसे;

तरि, माझी ती भेटेल का ?
पांग मनींचा फिटेल का ?
अलिंगूं ती झटेल का ?

क्षमा करील का मला चुक्यांची ? --- पुसतों मी माझे बरचे !
किती रहावें तुजविण आतां ! धीर न मजला क्षण धरवे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- मुंबई २८ सष्टेंबर १८९३

प्रीति

प्रीति मिळेल का हो बाजारीं ?
प्रीति मिळेल का हो शेजारीं ?
प्रीति मेळेल का हो बागांत ?
प्रीति मिळेल का हो शेतांत ?

प्रीतिची नसे अशि ग मात;
पहा शोधुनी ह्रदयांत !

नंदनवनामघीं आला
कल्पलतेला बहर भला;
तिचीं ह्रदयीं बीजें पडलीं,
प्रीति त्यांतूनी अवतरली !

प्रीतिची असे अशि ग मात;
पहा आपुल्या ह्रदयांत !

प्रेमळ कृत्यांची माळ
प्रियजनकण्ठीं तूं घाल;
द्विगुणित मग तो प्रीति तुला
देइल, न धरी शंकेला.

प्रीतिचा असा असे न सौदा ---
प्रीतिनें प्रीति सम्पादा !

ह्रदयीं आलिंगन पहिलें,
चुम्बन मुखकमलीं वहिलें
आणिक रुचतिल ते चार
प्रीतिला होती उपचार !

प्रीति वाढली, गडें ग, सतत
पहा तूं प्रियजनहृदयांत !

प्रीति असेल का ग बाजारीं ?
वेडे ! प्रीति मिळेल का ग शेजारीं ? 


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
१८८८

प्रयाणगीत

( चाल---पांडुकुमारा पार्थ नरवरा )

तुजविण मजला कांहि असेना प्रिय या गे जगतीं;
तूं मम जीवित, तूं मम आत्मा, तूं माझी शक्ति !
तुजला सोडुनि जाणें येई, सखे ! जिवावरती,
परी ओढुनी दूर नेति या, निर्दय दैवगति !

प्रीति जगाचें वसन विणितसे, वामांगीं ढकली ---
धागा, परि तो परतुनि उजविस भेटतसे कुशलीं !
मेघ विजेला नभी सोडुनी खालीं ये, परि तो
रविदीप्तीच्या दिव्यरथीं तिज भेटाया वळतो !

रवि, पूवेंला रडत सोडुनी, कष्टें मार्ग धरी.
प्रहरामागें प्रहर लोटतां तिजला घे स्वकरीं !
धरेस सोडुनि गिरि जरि वरि ते उंच नभीं चढले
तरीं खालते कालगतीनें येती प्रेमकले !

प्रीतीचा पथ वर्तुळ आहे, नर त्यानें जातां
मागें असल्या प्रियेचिया तो सहजचि ये हाता !
धीर धरोनी आटप, म्हणुनी बाष्पें मजसाठीं,
ठसा प्रीतिचा ठेवूं शेवटीं ये ग गडे ! स्वोष्ठीं !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- ११ जानेवारी १८८९

माझा अन्त

मीं पाहिली एक सुरम्य बाला;
वर्णू कसा त्या स्मरसंपदेला ?
वृक्षावरी वीज जघीं पडावी,
त्याच्या स्थितींतचि तिची महती पहावी.

माझी अवस्था बघुनीच तीचें
सौंदर्य सोपें अजमावयाचें;
वस्ताद जी चीज जगीं असावी,
तिचें स्वरूप सगळें परिणाम दावीं.

सौंदर्य पुष्पासम वर्णितात,
झालें मला कंटकसें प्रतीत;
सौंदर्य मानोत सुधानिधान,
तें जाहलें मज परंतु विषासमान !

नेत्रें क्षणीं तारवटून गेलीं,
अंगें ज्वरीं त्या परतंत्र झालीं,
झालों तिला मी बघतां भ्रमिष्ट,
शुद्धि सवेंचि मग होय अहा ! विनष्ट.

माझा असा अन्त अहो जहाला !
‘ कोठूनियां हा मग येथ आला !---’
ऐसा तुम्हां संशय येतसे का ?
मी भूत हें मम असें, नच यांत शंका !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- वृत्तधैचित्र्य
- मुंबई, ४ जानेवारी १८९०

फार दिवसांनीं भेट

( चाल --- इस तनधनकी कोन बढाई )

बहुतां दिवशीं भेट जाहली,
प्रणयसिंधूला भरती आली ! ॥ध्रु०॥

आलिंगन दृढ देतां आला
उभयीं ह्रदयीं त्वरित उमाळा;
नावरून तो रमणीनयनीं
बाष्पें आलीं ऊन होउनी;

गलितशीर्ष निज पतिच्या ह्रदयीं
ठेवुनि रडली ती त्या समयीं;
तोहि उसासे टाकित, तिजला
चुम्बित, गाळूं टिपें लागला;

उभयाश्रुजलें मिसळुनि गेलीं !
बहुतां दिवशीं भेट जाहली !
वियोगसमयीं झालें त्यांचें
म्लान रूप तें परस्परांचें ---

ध्यानीं येतां, प्रेमग्रंथी
त्यांची झाली अधिकच दृढ ती;
कालें आणिक कष्टदशेनें
क्षीणत्वाला होतें जाणें

सगळयांचेंहि, परी प्रीतिचा
जोम वाढतो उलटा साचा !---
कुरवाळित अन्योन्यां ठेलीं !
बहुतां दिवशीं भेट जाहली !

किती वेळपर्यंत तयांना
कांहीं केल्याही वदवेना;
‘ प्रिय लाडके !’--‘ जिवलग नाथा !’
हे रव वदली मग उत्सुकता;

फुटकळ वाक्यें मग दोघांहीं
परस्परां जीं म्हटलीं कांहीं,
भाव त्यांतला कीं---नच व्हावा
वियोग फिरुनी, किंवा यावा

मृत्यूच दोघां त्याच सुवेळीं !
जधीं बहु दिनीं भेट जाहली !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- २६ जानेवारी १८९८

प्रणय - कथन

म्हणे मला आपला ‘ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !
वद असे मजवरी प्रेम तुझें गे तारे ! जिवलगे ! ॥ध्रु०॥

जें वाटे तें वदण्याहुनि तदनु रूप बरवें करणें,
सुज्ञ सांगती व्यवहारी हा नियम निज मनीं धरणें;
शहाणपण हें लौकिक सखये गुंडाळूनि तूं ठेवी,
क्षणभर त्याच्या विरुद्ध मजला निजवर्तन तूं दावीं.
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !

हारतुरे हे मजकरितां तूं असती सुंदर केले,
अगरूची ही उटी सुवासिक सिद्ध असे या वेळे;
यावरुनि जरी शंका न उरे मला तुझ्या प्रणयाची ---
तरीहि वेडयापरि मी तुजला तसें वदाया याचीं !

म्हण मला आपला ’ प्रिय--- जिवलग ; हे मधुरे !
व्यवहाराची काय कसोटी प्रीतीला लावावी ?
विसर विसर तूं व्यवहाराला विसरहि सुज्ञपणाला,
आणिक वेडी होउनि वद जें व्हावें या वेडयाला !
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ गे मधुरे !

जलाशयाला झरी मिळाया असतां जात, तयाला
निज मंजु रवें न काय वितरी ती अपुल्या प्रणयाला ?
नदी निधीला भेटायाला जातां ती वेगानें,
काय बरें स्वप्रिया कथाया गाते खळखळ गाणें ?
म्हण मला आपला ’ प्रि---जिवलग ’ हे मधुरे !

सागरलहरी किनार्‍यास घे वळघे आलिंगाया,
किति निस्सीस प्रेमघोष ते करिते वद समयीं त्या ?
हवा गिरीशीं रमावयाला त्वरित गतीनें धावे
प्रणयकथन तें तीचें तुझिया श्रवणां काय न ठावें ?
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !

सांगितल्या या प्रणयवतींचें वळण तुवांही ध्यावें,
मौन असे हें काय म्हणुनि तूं वद गे स्वीकारावें ?
ताम्बूल असो, मधुपर्क असो, असो पुष्पशय्याही,
येइल तुझिया आशयास का पुरी व्यक्तता यांहीं ?
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !

जड हस्तांच्या मर्यादित या कृतींमधें पर्थाप्ति
जडातीत त्या मनोगताची कशी बरें व्हावी ती ?
शुक्तिपुटीं जर समाविष्ट तो रत्नाकर होईल,
उपचारीं निस्सीम प्रीतिही पुरती समजावेल !
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !

स्वाभिप्राया विदित कराया एकच साधन मोठें---
जिव्हाग्रीं तें; पहा विचारुनि मनीं खरें कीं खोटें ?
दों ह्रदयांच्या संगमसमयीं कसल्या लौकिकरीति---
घेउनि बससी ! सोड लाडके मर्यादेवी स्फीति !

विसर तर झणीं व्यवहाराला विसर शहाणपणाला,
आणिक वेडी होउनि वद जें व्हावें या वेडयाला !
म्हण मला आपला ’ प्रिय---जिवलग ’ हे मधुरे !
वद असे मजवरि प्रेम तुझें गे तारे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- १८९८

मनोहारिणी

( चाल---भक्ति ग वेणी० )

तीच मनोहारिणी !--- जी ठसलीसे मन्मनीं ! ॥ध्रु०॥

सृष्टिलतेची कलिका फुलली
अनुपम, माधूर्यानें भरली;
जिच्या दर्शनीं तटस्थ वृत्ती
भान सर्वही विसरुनी जाती;

ती युवती पद्मिनी---जी ठसलीसे मन्मनीं !

निज गौरत्वें शशिकान्तीला
लज्जा आणीलच ती बाला,
तल्लावण्यप्रभा चमकते !
विजेहूनिही नेत्र दिपविते !

रूपाची ती खनी---जी टसलीसे मन्मनीं.

“ इच्या कुन्तलावरणाखालीं
तारका कुणी काय पहुडली ?
उज्ज्वलता ही तरीच विलसे
भाळीं ! ” हा उद‍गार निघतसे,

ती तरुणी पाहूनी---जी ठसलीसे मन्मनीं !

“ शीर्षीं निजल्या त्या तारेचे
किरण आगळे या रमणीचे
नेत्रांवाटें काय फांकती !”
उद्‍गारविते प्रेक्षकास ती

निज दृष्टिप्रेषणीं--- जी ठसलीसें मन्मनीं !

गुलाब गालीं अहा ! विकसले
आणि तेथ जे खुलुनि राहिले,
विलक्षणचि---ते कंटक त्यांचे
सलती ह्र्दयीं कामिजनांचे !

ऐशी ती कामिनी---जी ठसलीसे मन्मनीं !

मृदु हंसतां ती मधुर बोलतां,
प्रगट होय जी ह्र्दयंगमता,
तीच्या ग्रहणा नयनें श्रवणें
सुरांचींहि वळतिल लुब्धपणें

ऐशी ती भामिनी---जी ठसलीसे मन्मनीं !

वक्षःस्थल पीनत्व पावलें,
गुरुत्वहि नितंबीं तें आलें;
तेणें सिंहकटित्व तियेचें
अधिकचि चित्ताकर्षक साचें !

विकल करी मोहिनी---जी ठसलीसे मन्मनीं !

बहाराला नवयौवन आलें,
ओथंबुनि तें देहीं गेलें !
म्हणुनि पळाली बाल्यचपलता,
गतिनें धरिली रुचिर मंदता

गजगमनें शोभिनी --- जी ठसलीसे मन्मनीं !

सौंदर्यें शालिन्यें पुतळी
ती रामायणमूर्तिच गमली,
उदात्त मुद्रा, गंभीर चर्या,
यांहीं भारत खचिता वर्या,

तीं रमणी सद्‍गुणी--- जी ठसलीसे मन्मनीं !

तिच्या दर्शनें मन उल्हासे,
तिजविण सगळें शून्यचि भासे,
म्हणुनी करुनी ध्यानधारणा
अन्तर्यामीं बघतों ललना
तीच मनोहारिणी---जी ठसलीसे मन्मनीं !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- १९०४

मयूरासन आणि ताजमहाल

कामें दोन सुरेख त्या नृपवरें केलीं :--- मयूरासनीं,
ज्या तो बैसुनि शोभला; प्रथम तें सा कोटि ज्या लागले,
राजे ज्यापुढते जुळूनि अपुल्या हस्तद्वया वांकले,
झाले कम्पित, तत्कारीं शिर असे, येऊनियां हें मनीं;

प्रेमें मन्दिरही तसें निजसखीसाठीं तयें लादुनी ---
कोटि तीनच त्या गभीर यमुनातीरावरी बांधिलें !
चोरें आसन तें दुरी पळविलें ! स्मर्तव्य कीं जाहलें !
आहे अद‍भुत तो महाल अजुनी तेथें उभा राहूनो !

विल्हेवाट अशीच रे तव कृती त्या सर्वदा पावती;
मत्त भ्रान्त नरा ! सदैव कितिही तूं धूप रे जाळिला

स्वार्थाच्या प्रकृतीपुढें---निजमनीं ही याद तूं जागती
राहू दे---तरि धूर होइल जगीं केव्हांच तो लोपला !

काडी एकच गंधयुक्त, नमुनी प्रीतीस तूं लाव ती,
तीचा वास सदा जगीं पसरुनी देई तो तुष्टिला !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- १३ नोव्हेंबर १८९२

चिरवियुक्ताचा उद्‍गार

वृष्टीमागुनि चन्द्रकान्तिधवला ती ये शरत्‍ सजिरी,
तैसा रम्य वसन्त तीव्र शिशिरामागूनि तो येतसे,
सूतिक्लेश सरे अनन्तर सुखा तें तान्हुलें देतसे,
पाणी ओसरतां समग्र भरती येते पुन्हा सागरीं.

द्युत्याविष्कृति मोक्षकाल करितो खग्रास झाल्यावरी,
कृष्णानन्तर शुक्ल पक्ष चढती तो कौमुदी घेतसे,
प्रातः काल सुरेख गाढ रजनीमागुनि तो होतसे,
होता दारुण कल्प-अन्त फिरुनी सृष्टि स्मिता आदरी !

या गोष्टी गणणें असे सुलभ गे त्यांला जयाच्या मनीं
आशातन्तु नसे अजूनि तुटला; ते भाग्यशीली खरे !
कान्ते ! मत्सम मे परन्तु असती जे या अभागी जनीं,
त्यांची वाट विपत्समाकुल जगीं होणार कैशी बरें ?

उत्कंठाज्वलनें तुझा विरह हा टाकी मला पोळुनी
या गोष्टी गणतां निराश ह्रदयीं माझ्या भरे कांपरे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
-  शार्दूलविक्रीडित
- मुंबई १५ नोव्हेंबर १८९२

वियुक्ताचा उद्‍गार

राहे नित्य वसुंधरेस धरुनी हा भाग्यशाली गिरी;
वेलेला लहरीकरीं निरवधी हा अब्धि आलिंगितो;
रेषेला क्षितिजाचिया बिलगुनी आकाश तो नांदतो;

तैसा तो ध्रुव उत्तरेस न कधीं सोडून जाई दुरी;
चित्रोल्लास चिर प्रकाश सुभगच्छायासखीशीं करी;
पोटाशीं धरुनी सदा सुरधुनी स्वर्लोक हा राहतो,
घेऊनी द्युतिदेवतेस तरणी संगें तसा चालतो;

प्रेमें पूरुष संतत प्रकृतिला आश्लेषुनी ती धरी !

हीं युग्में बधतां सुखी, मम मनीं प्राणप्रिये कालवे;
त्यांचा मत्सर उद्‍भवून ह्र्दयीं, होतें नकोसें जिणें !
तूतें सोडूनि दूर हाय ! न मला आतां मुळीं राहवे;
कैसे तूं असशील गे दिवस हे कंठीत माझ्याविणें !

धिक्कारीं मज मीच, ज्यास तुजला कष्टांत या लोटवे !
हीं युग्में बघतां, सखे ! विरह हा दे दूःख मातें दुणें !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित 
- १५ डिसेंबर १९०१

अढळ सौंदर्य

तोच उदयाला येत असे सूर्य.
अहो क्षितिजावर त्याच नव्हे काय ?

तेच त्याचे कर न का कुकुमानें
वदन पूर्वेचें भरिती सभ्रमानें ?

तेच तरु हे तेंशाच पुष्पभारें
लवुनि गेले दिसतात पहा सारे !

त्याच वल्ली तेंसेंच पुष्पहास्य
हंसुनि आजहि वेधिती या मनास !

कालचे जें कीं तेच आज पक्षी
कालच्या हो ज्या त्याच आज वृक्षों

बसुनि गाती कालचीं तींच गानें,--
गमे प्रातःप्रर्थना करिति तेणें !

काल जो का आनन्द मला झाला
तोच आजहि होतसे मन्मनाला;

कालचा जो मी तोच हा असें का ?
अशी सहजच उदूभवे मनीं शंका.

अशी सहजच उद्‍भवे मनीं शंका
काय समजुनि समजलें तुम्ह ला का ?

असे अनुभव कीं-रिझवि एकदां जें
पुन्हां बहुधा नच रिझों त्याच चोजें.

पुन्हां बहुधा नच रिझों त्याच चोजें
कसें मग हें वेधिलें चित्त माजें --

आज फिरुनो या सूर्य-तरु-खगांनीं
आपुलीया नवकान्ति-पुष्ण-गानीं ?

म्हणुनि कथितों निःशंक मी तुम्हांतें,--
असे सुन्दरता अढळ जरी कोठें

तर करी ती सृष्टींत मात्र वास --
पहा मोहिल सर्वदा ती तुम्हांस.


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- दिंडी 
- १८८६

गांवीं गेलेल्या मित्राचि खोली लागलेली पाहून --

( जलधरमाला वृत्ताच्या चालीवर )

येथें होता राहत माझा स्नेही,
स्नेह्यांसाठीं जो या लोकीं राही,
पाशांला जो तोडायाला पाही
स्वदेशपाशीं अपणा बांधुनि घेई.

पाशांविण या कोठें कांहीं नाही,
पाशांकरितां चाले अवघें कांहीं; --
पाशांतुनि या सुटतां सुंदर तारे,
तेज तयांचें विझूनि जाई सारें.

चन्द्रानें या सदैव पृथ्वीपाशीं
राहुनीच कां सेवावें सूर्याशीं ?
शक्त जरी का असेल तो, तरि त्यानें
सेवावा रवि खुशाल निजतंत्रानें

सोडी पत्नीपाशाची तो आस,
स्वदेशसेवेकरितां घाली कास,
तो मत्सख निज गांवीं गेला आहे,
खोलीला या कुलुप लटकुनि राहे.

येथें गोष्टी आम्ही करीत होतों,
होतों, विद्याभ्यासहि करीत होतों,
मित्रत्वाचें बीज पेरुणी खासें
मैत्रीवल्ली वाढविली सहवासें.

देशाविषयीं गोष्टी बोलत येथें
बसलों, विसरुनि कितीकदां निद्रेतें ;
श्वासीं अमुचे श्वास मिळाले तेव्हां.
अश्रूंमध्यें अश्रु गळाले तेव्हां.

ऐसें असतां पहांट भूपाळयांला
पक्षिमुखांहीं लागियली गायाला,
हवा चालली मंद मंद ती गार,
प्रभाप्रभावें वितळे तो अंधार;

तेव्हां आम्ही म्हटलें---’ ही र्‍हासाची
रजनी केव्हां जाइल विरूनि साची ?
स्वतंत्रतेची पहांट तो येईल,
उत्कर्षाचा दिन केव्हां सुचवील ?---

” या डोळयांनीं पहांट ती बघण्याचें
असेल का हो नशिबीं दुदैव्यांचे ?
किंवा तीतें आणायाचे कांहीं
यत्न आमुच्या होतिल काय करांहीं ?”

असो. यापरी आम्ही प्रश्न अनंत
केले, होउनि कष्टी, परस्परांत;
” इच्छा धरितां मार्ग मिळे अपणांला ”
या वचनें मग धीर दिला चित्ताला.

कोठें असशिल आतां मित्रा माझे ?--
करीत असशिल काय काय तीं काजें ?--
देशासाठीं शरीर झिजवायाला
स्फूतीं आणित असशिल का कोणाला ?

तुझी बघुनि ही मित्रा खोली बंद,
विरहाग्नीनें भाजें चेतःकंद,
पुनरपि आपण येथें भेटूं, ऐशी
आशा होई जलधारा मग त्यासी.

( शार्दूलविक्रीडित )

झाल्यानंतर अस्त तो, कमल तें पाहूनियां लागलें,
” उद्यां मित्र करील तो निजकरें येऊनि याला खुलें,”

ऐसें बोलुनि ज्यापरी भ्रमर तो जातो श्रमानें दुरी,
जातों बोलुनि या स्थलासहि तसें, मित्रा ! अतां मी घरीं.


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- मे १८८७

एक खेडें

सह्यगिरीच्या पायथ्याला सुपीक
रम्य खोरें कोंकणामधीं एक;
नदी त्यामधुनी एक वाहताहे,
एक खेडें तीवरी वसुनि राहे.

वदनि सुन्दर मन्दिरें न त्या ठायीं,
परी साधीं झोंपडीं तिथें पाहीं;
मन्दिरांतुनि नांदते रोगराई,
झोंपडयांतुनि रोग तो कुठुनि राही ?

रोग आहे हा बडा कीं मिजासी,
त्यास गिर्द्यांवरि हवें पडायासी;
झोंडयांतिल घोंगडयांवरी त्यास,
पडुनि असणें कोठलें सोसण्यास ?

उंच नाहिंत देवळें मुळीं तेथें,
परी डोंगर आहेंत मोठमोठे;
देवळीं त्या देवास बळें आणा,
परी राही तो सृष्टिमधें राणा,

उंच डोंगर ते, उंच कडे भारी,
पडे धो ! धी ! ज्यांचियावरुनि वारी,
भोंवतालें रान तें दाट आहे;
अशा ठायीं देव तो स्वयें राहे !

स्त्रोत्र ओढे थांबल्यावीण गाती,
सूर वारे आपुला नित्य देती,
अशा भक्तीच्या स्थळीं देव राहे !

अशी नैसर्गिक भव्यता उदास
तया खेडयाच्या असे आसपास ;
तसा खेडयाचा थाट तोहि साधा
भव्यतेला त्या करितसे न बाधा.

सरळ साधेंपण असे निसर्गाचें
मूल आवडतें; केंवि तें तयाचें
भव्यतेला आणील बरें बाधा ?
निसर्गाचा थाटही असे साधा.

लहान्या त्या गांवांत झोंपडयांत
भले कुणबी लोक ते राहतात;
खपोनीयां ते तदा सुखें शेतीं,
सरळ अपुला संसार चालवीती,

अहा ! अज्ञात स्थळीं अशा, मातें,
एक गवतारू खोप रहायातें,
शेतवाडी एक ती खपायाला,
लाधती, तर किति सौख्य मन्मनाला !

तरी नसतों मी दरिद्री धनानें,
तरी नसतों मी क्षुद्र शिक्षणानें,
तरी होतीं तीं स्वर्गसुखें थोडीं,
तरी नसती कीर्तिची मला चाडी !

कीर्ति म्हणजे काय हो ?-- एक शिंगः
प्रिय प्राणांहीं आपुलिया फुंक,
रखाडीला जा मिळूनियां वेगें ;
शिंगनादहि जाईल मरुनि मागें !

कीर्ति म्हणजे काय रें ?-- एक पीसः
शिरीं लोकांच्या त्यास चढायास,
छरे पडती पक्ष्यास खावयास;
मागुनी तें गळणार हेंनि खास !

पुढें माझें चालेल कसें, ऐशी
तेथ चिन्ता त्रासिती न चित्तासी;
नीच लोकांला मला नमायास
वेळ पडती थोडीच त्या स्थळास !

शेत नांगरणें पेरणें सुखानें ,
फूलझाडें वाडींत शोभवीणें;
गुरे ढोरें मी बाळगुनी कांहीं,
दूधदुभतें ठेवितों घरीं पाहीं.

कधीं येता पाहूणा जर घराला,
तुझें घर हें, वदतोंच मी तयाला;
गोष्टि त्याच्या दूरच्या ऐकुनीयां,
थक्क होतों मी मनीं तया ठाया --

” असें जग तें एवढें का अफाट !
त्यांत इतुका का असे थाटमाट ! ”
असें वदतों मी त्याज विस्मयेंसी,
स्वस्थिती तरी तुळितों न मी जगाशीं.

स्वर्गलोकीं सम्पत्ति फार आहे,
इथें तीचा कोटयंश तोहि नोहे;
म्हणुनि दःखानें म्हणत ’ हाय ! हाय ’
भ्रमण अपुलें टाकिते धरा काय ?

तरी, स्वपया जातात सोडूनीयां,
कुणी तारे तेजस्वी फार व्हाया;
तधीं तेजाचा लोळ दिसे साचा,
परी अग्नी तो त्यांचिया चितेचा !

वीरविजयांच्या दिव्या वर्तमानी
कृष्ण कदनें पाहतों न त्या स्थानीं;
भास्कराच्या तेजाळपणीं मातें
डाग काळे दिसते न मुळीं तेथें !

सूर्यचन्द्रादिक दूर इथुनि तारे,
तसें जग हें मानितो अलग सारें;
जसे सेच्छूं त्यावरी चढायास,
इच्छितों नच या जगीं यावयास !

तेथ गरजा माझिया लहान्या त्या
सहजगत्या भागुनी सदा जात्या;
म्हणुनि माझें जग असें तेंचि खोरें
सुखि मजला राखितें चिर अहा रे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- दिंडी
- १८८७