झरा

घन पिता मम जो नटवी धरा,
मम असे जननी गिरि-कन्दरा;

जननिचे शरिरीं बहु नाचतीं,
खदखदा हसतों अणि खेळतों.

जलनिधी मम थोर पितामह;
सतत त्या सरिता-भगिनींसह

त्वरित भेटुं म्हणोनिच धावतों,
तरि वनस्पतिला तटिं पोसतों.

गगनचुंबित हे तरु लागती,
मम सुतावलि तीरिं मदीय ती;

पुजुनिया निज कोमल पल्लवें
मजवरी तरुराजि शिरें लवे.

हरित घालुनि वस्त्र तटीं, स्वतां
प्रणयरूपवती युवती लता

हरितपल्लवशालुस लेउनी
नटुनिया दंवमौक्तिक-भूषणीं-

विविध वर्णि अलंकृत होउनी
तरुपतीस अती कवटाळुनी

सुतनु त्या हसती सुमनें किती !
मम तटीं रमती पतिशीं अती.

प्रणय त्यांवरिही मम निश्चित;
मम जलांतरिं होउनि बिंबित

जरि विलोल तरी ह्रदयीं पहा
वसति त्या मम संततहि अहा !

कनकगोल रवी उदयाचलीं
सहज नाशित येइ तमावली;

तरुंतुनी कर घालुनि तो बळी
बहु सुवर्णसुमें उधळी जळीं.

पवन वंशनिकुंजिं शिरोनिया
श्रुतिमनोहर गान करोनिया

उठवितो द्विजवृक्षलतादिकां,
म्हणतसे, "प्रभुगान करा न कां ?"

खळखळाट तईं तम ऐकुनी
जळहि निर्मल हें मम पाहुनी

पिक करी मधुर प्रभुगायन;
करि मयूरहि तन्मय नर्तन.

सरसरा तरती बदकें जिथे
अचळ हो जळ दर्पणतुल्य तें;

उसळती जळिं चंचळ मासळ्या,
टपति त्या बक धीवर पंकिं या.

तरुंतुनी नृपतीसम वाहुनी
चमकतोंहि कुठें कुरणांतुनी,

कृषक लावित या तटिं शेत तो,
मधुनि मी विभवें स्थिर वाहतों.

जिथेजिथे वसतों, मज पाहतां
प्रमुदिता दिसते वनदेवता;

सुमफलांसह सज्ज सदैव ती
सुखविण्यास समा सकलां सती.

थकुनि भागुनि पांथ कधीं जरी
दुरुनि येइ तृषातुर या तिरीं

निवविं ताहन मी अपुल्या जळें.
निववितातहि भूक तरू फळें.

रविकरें गिरि-कानन तापती
परिभयें कर या जळिं कांपती !

रवि कसा मग तापद हो तया
पथिक जो कुणि ये मम आश्रया ?

मम तटीं पसरे घन सावली,
कधिं न वास करि कलि या स्थलीं;

झुळुझुळू स्वन मंजुळ गाउनी
निजवितों पथिकां मन मोहुनी.

मग कसा तरि होय न तुष्ट तो ?
स्वसदनीं सुत-पत्‍निंस सांगतो,

'कितिक रम्य असे तरि निर्झर !
अमित धन्य जगांत खरोखर !'

कधिकधीं रमणी रमणांसह
क्रमिति या तटिं काल सुखावह

नयनिं तें निज जीवित अर्पुनी
प्रणयकूजनिं मग्न इथें वनीं,

कर करांत अशंकचि घालुनी
बसति वंशनिकुंज सुखी मनीं.

पवन दे सुख शीतल वाहुनी,
सुखवितो पिक मंजुळ गाउनी.

विरहिणी विरहानलतापिता
कृशतनू बसते तटिं दुःखिता,

म्हणतसे, "सुख देशि जनां खरा,
मजशि दुःखद कां मग निर्झरा ?

तव तटीं रमती तरुंशीं लता
कधिं रमेन तशी पतिशीं अतां ?

नव सुमें फुलती तव या तिरीं,
मदनसायक तीव्र उरीं तिरी !"

उटज बांधुनिया तटिं तापसी
सुतप आचरिती सुखि मानसीं,

सतत चिंतन ते करिती इथे,
कितिक सेविति ते सुखशांतितें !

जळ मृगेंद्र तसे मृगही पिती,
द्विज तसे अतिशूद्र पिती किती !

लघु व थोर असा मुळिं भाव तो
मम मनांत कधींहि न राहतो.

किति युगें असति तरि लोटलीं,
नृपकुलें किति मीं तरि पाहिलीं,

विकृति जाहलि या जगतीं किती !
पलटली मनुजा, तव ही स्थिती.

दिवस वा रजनी, सुखदुःखहीं,
जननमृत्यु घडो जगिं कांहिंही;

तरिहि वाहतसें स्फटिकासम,
खिदळणें जगिं चालतसे मम.


कवी - भा. रा. तांबे
वृत्त - द्रुतविलंबित
देवास, १८८९-१८९०

कुस्करूं नका हीं सुमने !

जरि वास नसे तिळ यांस तरी तुम्हांस अर्पिलीं सु-मनें.

मधु जरी नसे तिळभरी अंतरीं तरी करीं हीं धरणें.

यां वर्ण नसे सौवर्ण; जों न हीं शीर्ण तोंवरी धरणें.

घ्या करीं, क्षणाभीतरी वाळतिल तरी तयांना जपणें.

ही वन्य फुलें मधुशून्य, मानितिल धन्य तुम्हां करि सजणें.

घरिं मुलें तशीं हीं फुलें, हूड वत्सले लोचनें बघणें.

अंगुली कठिण लागली तरी संपलीं ! हळुच या शिवणें.

ह्रद्वनीं फुलें कोठुनी जशीं उपवनीं उमलतीं नयनें ?

मालती, बकुल, जुइ जाति हीं जरी हातिं, हींहि असुं देणें.

अंजली धरुनि अर्पिलीं, भक्तिनें दिली म्हणुनि तरि घेणें !


कवी - भा. रा. तांबे
जाति - भवानी
रतलाम - उज्जैन, आगगाडींत,१९००

सुन्दरीदर्शन

हें सौन्दर्य तुझें बघून सुभगे ! आनन्द होतो मला,
आलेख्यीं लिहिण्या मला गवसला उत्कृष्ट हा मासला;
प्रीतिप्रेरक जो जगीं रस असे शृंगारनामें, रमे,
त्यानें ही भरली लता तनु तुझी माधुर्ययुक्ता गमे !            १

वर्णाया कवनीं मला गवसला उत्कृष्ट हा मासला,
बुद्धीनें असल्या जरी तुजवरी मीं लाविलें दृष्टिला,
आकांक्षा हृदयांतल्या निकट या आतां पहा धांवती –
त्वन्नामादिक सर्वही समजुनी त्या घ्यावया पाहती !            २


कवी - केशवसुत
वृत्त - शार्दूलविक्रीडित
- काव्यरत्नावली, ऑगस्ट १९०४

राजा शांतनु

जा स्वस्थळास हरिणा सुखें; पहा बाण घेतला मागें;
तुजमागें आलों; पण तव लिप्सा मन्मनीं न ती वागे.        १

मृगयामिषें त्रिपथगा – तीरीं एकान्त साधुनी रानीं
विचरावें स्वैरपणें, या गोष्टीची असे मज शिराणीं.            २

तातें प्रतीपरायें कथिलें हितगूज जें मला, तेणें
भ्रम जडला हृदयाला, अन्य विषय तो मुळींहि मी नेणें.     ३

भ्रमहेतु तूंच अससी गंगे ! तव दर्शनें अहा भंगे –
ताप जनांचा, मग मम होतीं संतप्त केविं हीं अंगे !           ४

ममजन कदक्षिणांकीं बैसुनि पूर्वी तुवांच ना त्यातें
वचन दिलें ‘तुमच्याशीं सुनेचिया जुळिन साच नात्यातें.’   ५

तें देवि ! स्मरसी कीं? पुसतों सुत मी प्रतीपराजाचा,
भ्रमवुनि मज कोठेवरी दु:सह देसी मदंतरा जाचा ?         ६

मी मानव म्हणुनी तव शंकित जरि चित्त होय सुरसरिते,
तरि नच वचनविलंघन करिं, मर्त्यालाहि हीन जें करितें.   ७

देवेन्द्रतुल्य राजे इन्दुकुलोत्तंस विश्वसन्महित,
तद्वंशज मी असता शंकित व्हावें तुवां न हे विहित          ८

कां मग विलंब करिसी? गुंतवितें कोणतें तुला काम ?
धाम न रुचे मज वनीं फिरवी तव पाणिपीडनीं काम.       ९

ये, हो प्रकट लवकरी! पाहूं दे दिव्य मूर्ति तव मग ती
ज्योतिवरी शलभाची होऊं दे तेविं शीघ्र माम गती!         १०

ये ये ! धीर न धऱवें, करवेना काज मज पहा कांही!
वाहीं तुज औत्सुक्यें, जाई नभ त्या भरुन हाकांही !        ११


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
जाति- आर्या
- 'यथामूल आवृत्ती', १९६७

कचाप्रत देवयानी

लोटून दु:खपंकी हा ! हा! मज दीन धेनुलागून,
प्रियसत्तामा कचा ! मज गेलास कसा सरोष टाकून !              १

भक्त स्वदेवतेचें प्रिय करितो, त्याहुनी विशेष गुणें;
माधें प्रिय तूं पूर्वी आचरिलें, पाडिलें न अल्प उणें;                २

तेणेंच द्विजराजा आसक्त कुमुद्वती स्वयें झालें;
नेणें मग कैचें हें प्राक्तन निर्घुण असें फळा आलें !                 ३

झालासि कसा निष्ठुर एकाएकीं कचेश्वरा आर्या !
प्रेमें बद्ध करुनि मज, भावी मग खंडिली कशी भार्या !            ४

विदित न तुज काय मदनुराग तुझ्यावरि कितीक होता तें !
तुज तीनंदा मदर्थचि विहताते जिवविलें अहा! तातें.              ५

तो तूंच काय शेखीं दु:खद उलटा असा जहालास !
हालहलहि न देइल ज्या दे हा शोक तीव्र हालास !                  ६

आम्ही परस्परां जरि निज जीवांहून अधिक आळविलें,
अन्योन्य़शप्त झालों, हतदैवें विष सुधेंत कालविलें !               ७

अन्योन्यशप्त होतां, सजव निघालसि तूं निजस्थाना,
रुष्टत्वें खिन्न वदन वळवुनि न बघें त्वदीय प्रस्थाना.            ८

कांही अवकाशानें दृष्टी केली समोर, तों नाहीं
तव रम्याकृति कोठें !- गमल्या मज शून्यशा दिशा दाही !       ९

तंव पश्चात्तापभरें नयनांतुनि टपटपां टिपें खवलीं;
तव मूर्तिच्या अहह ! ही, अन्तिमदर्शनसुखास आंचवली       १०

काया कुरंडावी ही ज्या जितमन्मथा तुझ्यावरुनी,
डोळे भरुनी त्या तुज कोठे पाहू अभागिमी फिरुनी !            ११

तुज शेवटी विषादें बहु मी पुरषोत्तरें अहह ! वदल्यें;
आतां ती परतुनि मम हृदयाला टोंचिती जशीं शल्यें !           १२

अश्रुक्लिन्नें नयनें सत्वर जर हीं अशींच मिटतील,
तर तें बरेंचि होइल – तव विरहक्लेश सर्व फिटतील !          १३

घालून निराशेचें अंडें, आशा अहा! उडुनि गेली,
झाडून पंख ज्यांवरि होतीं. तीं ईप्सितें गिरविलेलीं !            १४

जें गुणनिधान दुर्मिळ किंबहुना देवकन्यकांनाही,
तें माझे मीं म्हणतां, विधिनें लाभूं दिलें मला नाहीं !            १५

सुरगुरुच्या सुतरत्न ! तुजलागीं वरुनि धन्य मी व्हावें,
आणि मनीं धरिलें कीं, येथें मीं सुरपुरींहि मिरवावें !            १६

नन्दवनांत कल्प-व्रतती-कुंजी तुझ्यासर्वें गोष्टी
रसभरित आदराव्या, होती ही आस मानसीं मोठी !            १७

मन्दाकिनींत आपण जलकेलि करुनि सुर-द्रुमांखालीं
सेवित सुधा बसावें, हाय! मनीषा निरर्थ ही झाली !             १८

मत्कृत-सारी-दुर्ग-भ्रंश-भयें चालिलासि हळु मागें,
एक नकारें ध्वसिलें मम आशाहर्म्य केंवि तूं सांगे !            १९

येथें सदनीं किंवा पुष्पवनीं बहुत वस्तु आहेती
स्मारक तव, दिसतां त्या धृतिला होतात माझिया हेती !      २०

यजनाचीं उपकरणें जीं ताताकारणें तुवां हातें –
द्यावी, तीं कां मजला मागे तो, होतसे असें मातें !               २१

चढुनी द्रुमीं फुलें तूं खुडिलीं परडी मदीय भरण्यास,
पुष्पित ते बघुनि म्हणें व्यर्थ सुमें येति कां बरें यांस !          २२

लावियला दारीं तू अशोक तो असुनि शोक देतो कीं,
तो रक्त तूं विरक्त द्वैध असें अधिक पाडितें शोकीं !                २३

भिंतीवरि रंगविलीं चित्रें चतुरें तुवां पुरा रुचिरें,
तीं बघतां तुजविषयीं उत्कण्ठा मन्मनांत शीघ्र शिरे !           २४

मग मी होउनी विव्हल, जाउनि एकीकडे कचा ! रडत्यें,
काढत्ये विरहाग्रीनें, अधोमुखी भूवरी विकल पडत्यें !           २५

असुरीं तुज वघितां मीं मागे केला रडून आकांत;
त्या वेळीं हीं नाही झाल्यें इतुकी निमग्र शोकांत.                २६

त्या वेळीं पितयानें निजमंत्रें बाहतांचि आलास,
मन्नेत्र पुसनि मजला प्रेमें आश्वासिता जहालास !              २७

आतां मी भूमीवरि दु:ख करित लोळतां तुझ्याकरितां
येशी न कां? – वद कशी हाय तुझी आटली दयासरिता ?      २८

यावा तुला कळवळा कण्टक खुपतां मदीय चरणास,
मग खेंचिलें उरी मम तूं केंवि नकार या प्रहरणास ?            २९

अणुमात्र खेद होता मजला झटलासि त्याचिया हरणीं,
शोकीं कशी ढकलिली मग ही दावानलीं जशी हरिणीं ?         ३०

शोका ! तुजला वरित्यें, मजला तूं प्रिय कचेंचि दिधलासी,
मायेच्या पोटीं तूं दुर्विधिपासून जो उपजलासी !                  ३१

ज्येष्ठ स्वसा निराशा तव, शोका ! तूं परी तिशीं रमशी !
घेउनि मज पदरीं, दें आलिंगन तिजसर्वेंचि गाढ मशीं !         ३२

शोक, हताशा, दु:खें, आतां मज हींच होत गणगोत;
तूं त्यागितां कचा, मज सुखहेतु मुळीं समोरहि नकोत !        ३३

अथवा मीं लावावे बोल तुला कां म्हणून बहुसाल?
खिन्न मनीं आणावें दीन जने भग्न आपलें भाल !              ३४

मम जनकाच्या उदरीं वास तुला घडुनियां, नवें नातें
भ्रात्याचें जें जडलें तुझें मशीं; तूज मोडवेना तें.                  ३५

धर्मज्ञ द्विज मज तूं बन्धुसम, तुझ्यावरी मनी काम
अजुनि धरुनि मी भकतें हें उचित न खचित सज्जनीं काम.   ३६

परि वेड मला लावी अनुदिन बहुकाल चिन्तिला हेत,
हृदयांत मुळें त्याची गेलेली फार खोल आहेत!                   ३७

करित्यें विवेक बहु, परि ठसली तव मूर्ति आंत जी कांत !
भ्रांत मला ती करिते कांपविते सर्व मन्मन:प्रांत !               ३८

अक्षांची माळ तुझी घेउनियां तेंवि तुव मृगाजिन तें
बसुनि वनीं तप वाटे साधावे, त्यजुनि येथल्या जनते.         ३९

तूं मी बसलों येथें एकत्र म्हणून येथ ठरवेना;
परि तातस्नेहें मज पाउल येथून दूर करवेना !                  ४०

‘तुज कोणीहि न ऋषिसुत वरिल’ असा शाप तूं दिला मातें,
परि ऋषिसुत वा नृपसुत कोणी नलगे मला वरायातें !        ४१

रत्नाला मुकल्यावरि कोण गणिल लाभ कांच सांपडणें?
भग्न हृदय मम झालें, संसारसुखी नको मला पडणें.          ४२

मग आणखी विधानें न कळे लिहिलें असे शिरीं काय!
होऊ होणार तसें पुनरपि न म्हणेन मी मुखें ‘हाय’             ४३

कटु वदल्यें, शाप दिला, जा हें पूर्व स्मरुन, विसरुन;
करुणासिन्धो बन्धो ! विनवितसे हेंचि पदर पसरुन.          ४४

‘बन्धो !’ हे सम्बोधन तुज देतां खेद मन्मना वाटे;
आळळितांही शोका, जल चाले अहह ! लोचनांवाटे !           ४५


कवी - केशवसुत
जाति - आर्या
- मासिक मनोरंजन,नोव्हेंबर १९०२

वियुक्ताचा उद्धार (पाठान्तर)

राहे नित्य वसुंधरेस धरुनी हा भाग्यशाली गिरी;
यालागीं दयितावियोग न कधीं माझ्यापरी जाचितो,
वेलेला लहरीकरीं निरवधी हा अब्धि आलिंगितो,
कान्तेपासुनि मी परी विचारितों या दूरदेशान्तरीं !
चित्रोल्लास चिर प्रकाश सुभगच्छायासखीशीं करी;
त्यांचें संगमसौख्य पाहुनि मनीं मी फार वेडावतों;
पोटाशी धरुनी सदा सुरधुनी आकाश हा नांदतो,
त्याचा मत्सर उग्र दंश करितो वेगें मदभ्यन्तरीं !
तेणें व्याकुल होउनी झडकरी मी झांकितो लोचनें;
माया-ईश्वर, पुरुष-प्रकृतिही, वागर्थ, ऐशीं द्वयें-
सम्यग्युक्त बगून आंत, उघडीं त्रासून मी ईक्षणें,
तों नित्य द्युतिदेवतेसह रमे तो द्दग्पर्थीं सूर्य ये !
त्यायोगें विरहाग्रि फार भडके !- होतें नकोसें जिणें;
आतां हाय! न राहवे तुजविणें, कैसे करुं गे सये !


कवी - केशवसुत
वृत्त - शार्दूलविक्रीडित
- १६ डिसेंबर १९०१

विद्याप्रशस्ति

(शुद्ध कामदावृत्ताच्या चालीवर)

असुनि जीभही, ज्याचियाविना
मौन लागतें घ्यावया जनां,
काय तें बरें? बोलिजे खरें –
ज्ञान तें बरें ! ज्ञान तें बरें !            १

सम्पदा फिकी जीपुढें पडे,
शक्तिचें जिच्यावांचुनी नडे,
कोण ती बरें ? सांगिजे खरें
शारदा बरें ! शारदा बरें !              २

दु:खहेतु ते दूर घालवी,
वसुमतीस जी स्वर्ग भेटवी,
भगवती असी सांग कोणती
ती सरस्वती ! ती सरस्वती !        ३


कवी - केशवसुत