विंदा करंदीकर

गोविंद विनायक करंदीकर उर्फ 'विंदा करंदीकर'(जन्मः २३ ऑगस्ट १९१८ - मृत्यूः १४ मार्च २०१०) हे मराठीतील ख्यातनाम कवी, लेखक व समीक्षक होते. देशाच्या साहित्य क्षेत्रातला सर्वोच्च प्रतिष्ठेचा एकोणचाळिसावा ज्ञानपीठ पुरस्कार त्यांना अष्टदर्शने या साहित्यकृतीसाठी प्रदान करण्यात आला. वि.स. खांडेकर आणि कुसुमाग्रजांनंतर हा पुरस्कार मिळवणारे ते तिसरे मराठी साहित्यिक ठरले.




काव्यसंग्रह
स्वेदगंगा    इ.स. १९४९   
मृद्‌गंध    इ.स. १९५४
धृपद    इ.स. १९५९        
जातक    इ.स. १९६८
विरूपिका    इ.स. १९८१        
अष्टदर्शने    इ.स. २००३


संकलित काव्यसंग्रह
संहिता (इ.स. १९७५) (संपादन - मंगेश पाडगावकर)
आदिमाया (इ.स. १९९०) (संपादन - विजया राजाध्यक्ष)



 बालकविता संग्रह
राणीची बाग    इ.स. १९६१        
एकदा काय झाले    इ.स. १९६१
सशाचे कान    इ.स. १९६३        
एटू लोकांचा देश    इ.स. १९६३
परी ग परी    इ.स. १९६५        
अजबखाना    इ.स. १९७४
सर्कसवाला    इ.स. १९७५        
पिशीमावशी आणि तिची भुतावळ    इ.स. १९८१
अडम्‌ तडम्    इ.स. १९८५        
टॉप    इ.स. १९९३
सात एके सात    इ.स. १९९३        
बागुलबोवा    इ.स. १९९३





ललित निबंध
स्पर्शाची पालवी (इ.स. १९५८)
आकाशाचा अर्थ (इ.स. १९६५)
करंदीकरांचे समग्र लघुनिबंध (इ.स. १९९६)




समीक्षा
परंपरा आणि नवता (इ.स. १९६७)
उद्गार (इ.स. १९९६)


इंग्लिश समीक्षा
लिटरेचर अ‍ॅज अ व्हायटल आर्ट (इ.स. १९९१)
अ क्रिटिक ऑफ लिटररी व्हॅल्यूज (इ.स. १९९७)



अनुवाद
अ‍ॅरिस्टॉटलचे काव्यशास्त्र (इ.स. १९५७)
फाउस्ट (भाग १) (इ.स. १९६५)
राजा लिअर (इ.स. १९७४)




अर्वाचीनीकरण
संत ज्ञानदेवांच्या अमृतानुभवाचे अर्वाचीन मराठीत रूपांतर (इ.स. १९८१)





 



पुरस्कार आणि पदवी
सीनिअर फुलब्राइट फेलोशिप (१९६७-६८)
सोव्हिएट लॅण्ड नेहरू लिटररी पुरस्कार (१९७०)
कुमारन् आसन पुरस्कार (१९७०)
महाराष्ट्र साहित्य परिषद पुरस्कार (१९८५)
कवी कुसुमाग्रज पुरस्कार (१९८७)
कबीर सन्मान १९९१
जनस्थान पुरस्कार १९९३
कोणार्क सन्मान १९९३
साहित्य अकादमी महत्तम सदस्यता (१९९६)
महाराष्ट्र फाउंडेशन गौरव पुरस्कार (१९९७)
भारतीय भाषा परिषद सह्यादी पुरस्कार (१९९९)
डॉ. लाभसेटवार साहित्य पुरस्कार (२००२)
ज्ञानपीठ पुरस्कार (आठ तत्त्वचिंतकांच्या विचारांचे छंदोबद्ध काव्यरूप असलेल्या अष्टदर्शने या साहित्यकृतीसाठी दिलेला पुरस्कार) (इ.स. २००३)
केशवसुत पुरस्कार
विद्यापीठांच्या डी.लिट्‌स








विंदा करंदीकर जीवनगौरव पुरस्कार

महाराष्ट्र सरकार २०११सालापासून साहित्यिकांना विंदा करंदीकर जीवनगौरव पुरस्कार देते.
हा पुरस्कार मिळालेले साहित्यिक--
इ.स. २०११ : विजया राजाध्यक्ष
इ.स. २०१२ : के.ज. पुरोहित
इ.स. २०१३ : ना.धों. महानोर

जयराम बुवाचा मान

तुझ्या लाडक्या लेकाचा
देता मान तुले
जाऊं आतां सम्दे जनं
लोडगे खायाले

च्यारे पुंजापत्री हातीं
उदबत्ती कापुर
वहा हात जोडीसनी
जयराम् बोवावर

'आज आली तुझ्या दारीं
मांगन रे तुले
दे जयराम बोवा आतां
आऊक्ष लेकाले'

आतां सांगते मी ऐका
एका रे काहानी
काय अवगत घडली या
पुन्यात्री ठिकानीं

"बारा वरसाचा मुंजा
वाटसरू कोनी
टिस लागीसनी गेला
पेयालेज पानी

त्याले सोंबर दीसली
येहेर मयांत
तांब्या शिकाई घेतली
टाकली गयांत

मंग वडांग कुदीसनी
येहरीजोय आला
तव्हां तितक्यांत कोनी
कोनी खकारला

जोय वडाच्या खालती
कोनी आवलिया
तढी व्हता देवध्यानीं
जयराम बोवा

म्हनें जयराम बोवा
'कोन तूं पोरगा
अरे, पानी पेयाआंधी
खाई घे लोडगा'

व्हत मुंजाबी भुकेला
बोवा पुढें आला
हातीं घेतला लोडगा
खायाले लागला

मंग खाऊन लोडगा
वाटली हुशारी
गेला पेयासाठीं पानी
आला येहरीवरी

त्यानं सोडली शिकायी
नित्तय पान्यांत
घेये भरीसनी तांब्या
घटाघट पेत

तव्हां पानी पेतां पेतां
वडाच्या खालुन
गेला सर्पटत साप
मुंजाच्या बाजुनं

तसा पाहे जयराम बोवा
डोये रोखीसन
आतां लागीन लागीन
मुंज्याले रे पान

पेत होता मुंजा पानी
पेयांत मगन
तो कशाले देईन
आठे तठे ध्यान ?

तसा उठे जयराम बोवा
तीराच्या सारखा
देला सापावर पाय-
सापावर देखा

साप चेंदता चेंदता
साप उलटला
आन् मुंजाच्या वाटचा
बोवाले डसला

तव्हां पयाला पयाला
मुंजा घाबरत
पडे जयराम बोवा
लह्यर्‍याज देत

गेली गेली रे बातनी
आवघ्या गांवाले
आला तठे 'हीराबाबू'
साप उतार्‍याले

गेला जयरामबोवा मरी
उपेग काय रे
काय चालीन मंतर
सापाले उतारे ?

अरे, उलटला मंतर
हीराबाबू वर्‍हे
गेलं चढीसनी ईख
सोताज लहरे

झडपला 'हीराबाबू'
गेला रे पयत
आन् मधींच पडला
सोंबरल्या शेतांत

मौत जयराम बोवाची
गेली नही हाटी
लोक आले रे पाह्याले
झाली तठी दाटी

देवमानूस शेवटे
देवाघरीं गेला
जिव धोक्यांत घातला
मुंजा वाचवला

देलं जयराम बोवानं
जीवाचं रे दान
आतां मुंजासाठीं लोक
देती त्याले मान

जारे 'बिढ्याच्या' वरते
'आसोद्याच्या' वाटे
तठी वडाच्या खालते
जयराम बोवा भेटे"


कवियत्री - बहीणाबाई चौधरी

राणीची बाग

स्वप्नात पाहिली राणीची बाग
हत्तीच्या पाठीवर बसलाय नाग

हरणाबरोबर खेळत पत्ते
बसले होते दोन चित्ते

उंट होता वाचत कुराण
माकड होते सांगित पुराण

सिंह होता व्याख्यान देत
गाढव होते उतरुन घेत

जिराफ होता गात छान
मानेइतकीच लांब तान

कोल्हा होता दुकानदार
त्याच्या दुधात पाणी फार

मला पहाता म्हणती सारे
एक पिंजरा याला द्यारे

त्याबरोबर आली जाग
स्वप्नात पाहिली राणीची बाग


कवी - विंदा करंदीकर

बी


फुलांची ओंजळ

१. नांवात काय आहे?
२.  काविवंदन
३. प्रणयपत्रिका
४. वेडगाणे
५. प्रमिला
६. पिंगा
७. प्रणयप्रयाण
८. माझी कन्या
९. दीपज्योतीस
१०. वात्सल्य
११. चाफा
१२. निवेदन
१३. आशादेवी
१४. मनोहारिणी
१५. डंका
१६. मार्गप्रतीक्षा
१७. जादू
१८. तीव्र जाणीव
१९. ह्यात काय संशय ?
२०. पूर्ण कि अपूर्ण ?
२१. कमळा
२२. आम्ही
२३. गिरीगान
२४. तू देशी न तुझे
२५. विचारतरंग
२६. अनुकार
२७. नागेश
२८. चांदणी
२९. प्रभात पोवाडा
३०. क्षणभर
३१. भगवा झेंडा
३२. काव्यानंद
३३. बंडवाला
३४. बकुल
३५. बुलबुल
३६. एक संवाद
३७. यमदुतास
३८. फुलांची ओंजळ
३९. पिकले पान
४०. गाविलगड
४१. दोन 'मी'
४२. स्वैर गीत
४३. भारतीय जीवन
४४. अध्यात्म
४५. आठवण
४६. एक दृश्य
४७. प्रीति
४८. रूपमुग्धा
४९. प्रतिमाभंग

वैदू

मच्छाई यो शंकासूर मारुनी चार्‍ही वेद लाईये । ब्रह्मासी सुख केलीये ।

तुझ्या रूपाची थोरी काय वर्णू ये । बुरगुंडये माये बुरगुंडाये ॥ १ ॥

कच्छाई वो समुद्रमंथन केलीये । पाठन देउन महा मेरू तारियेले ।

दैत्यासी मारिलीये । देवासी रक्षिलीये । ऐसी तुझी थोरवी जग वाखाणिये ।

तुझे स्वरूपाची ऐकून बहु सुख पाविलिये । माये बुरगुंडाये ॥ २ ॥

वर्‍हाई वो पृथ्वी बुडिये । ते दाढे धरीये । विश्वजनासी तारिये ।

तुझे स्वरूपासी ब्रह्म वाखाणिये । न कळे तया सीमाई वो ॥ ३ ॥

नरसीमीयो प्रल्हादाकारणें । वैकुंठींहुनी प्रल्हाद रक्षिलीयो ।

तारिले भवभक्त तारिले प्रल्हादासी । हिरण्यकश्यपाकारणें आईयो ॥ ४ ॥

बळीराम दैत्य पृथ्वी माजलियो । त्या कारणें कैसी धावलीसे वामनरूप धरूनियो ।

तीन पाऊल पृथ्वी दान मागितलीयो । तिसरे पाउलीये बळी घालोनी पाताळीयो ।

तयाचे द्वारीं द्वारपाळ होउनी राहिलीयो । भक्तिकारणें देणें तुझी थोरी झालीयो । आईयो बुरगुंडे ॥ ५ ॥

परशरामाईयो । पित्याचे वचना धांवलीयो । रेणूकें मातेचें शीर उडविलीयो ।

पहा तिचें नवल केवळ थोरीयो । पित्याचे वचनें चौघे उठविलीयो । भक्तिभाव देखोनी निक्षेत्रीं पृथ्वी केलीयो ॥ ६ ॥

रामाईयो सीतकारणें रामें रावण वधिलीयो । देवगणा सोडून सुखी केलीयो । धन्य तुझी एक वृत्ती सकळ धर्म तारीयो ॥ ७ ॥

कृष्णाबाईयो । देवकी बंदीशाळे त्याकारणें धांवलीयो ।

धरून कृष्णलीला कंससामासी मारलीयो । भक्ति कुबजेची देखोनी तिसी भावें उद्धरलीयो ॥ ८ ॥

बोधाईयो भक्तिभाव देखुनी तिष्ठत भीमातिरींयो । पुंडलिकाकारणें सकळ जग उद्धरीलीयो ॥ ९ ॥

कलंकी अवतार धरुनी सकळ पृथ्वी बुडविलीयो । वटपत्रीं राहिलीयो ।

एका जनार्दनीं देखिलीयो । आई वैदीण प्रसन्न झालीयो । सकळ सुख देखिलीयो ॥ १० ॥


कवियत्री - बहीणाबाई चौधरी

त्याला इलाज नाही

धिक्कारिली तरीही सटवीस लाज नाही
श्रद्धा न पाठ सोडी त्याला इलाज नाही

देवातुनी जगाला ज्याने विमुक्त केले
त्यालाच देव करिती त्याला इलाज नाही

लढवून बांधवांना संहार साधणारा
गीता खुशाल सांगे त्याला इलाज नाही

तत्त्वज्ञ आणि द्रष्टे खंडून एकमेका
कथिती विरुद्ध गोष्टी त्याला इलाज नाही

ते भूत संशयाचे ग्रासून निश्चितीला
छळते भल्याभल्यांना त्याला इलाज नाही

विज्ञान ज्ञान देई निर्मी नवीन किमया
निर्मी न प्रेम शांती त्याला इलाज नाही

बुरख्यात संस्कृतीच्या आहे पशू दडून
प्रगटी अनेक रुपे त्याला इलाज नाही

असतो अशा जिवाला तो ध्यास मूल्यवेधी
अस्वस्थता टळेना त्याला इलाज नाही

ज्यांना अनेक छिद्रे असल्याच सर्व नावा
निर्दोष ना सुकाणू त्याला इलाज नाही

वृद्धापकाल येता जाणार तोल थोडा
श्रद्धा बनेल काठी त्याला इलाज नाही

                    
कवी - विंदा करंदीकर