त्यांचें प्रेम

तिची त्याची जाहली कुठें भेट;

बहुत दिवसांचा स्नेह जमे दाट.

हातिं धरुनी एकदां तिचा हात,

बोलता तो;--बोलली स्मित करीत,

"इश्श, भलतें हें काय खुळ्यावाणी,

केवढी मी, केवढे तुम्हीं आणि !

धाकटा मी समजून तुम्हां भाऊ,

भगिनिप्रेमानें घालितसे न्हाऊं!"

बोल ऐकुनि संतप्त लाल झाला;

दांत चावुनि हे शब्द बोलिजेला,

"घरीं माझ्या आहेत खूप ताई,

करा काळें बघण्याक दुजे भाई".


कवी - अनंत काणेकर
कवितासंग्रह - चांदरात
 - १० फेब्रुवारी १९२६

दैविकता

सारी रात्र सरुन मंद गगनी तारा फिक्या जाहल्या;

माझी गोष्ट अजून मात्र नव्हती सांगूनिया संपली.

एकामागुनि एक आठवुनियां लीला तिच्या प्रेमाला,

जीवाच्या सुह्रुदास सर्व कथिलीं दुःखें मनींचीं मुकीं;

"आतां सांग गडया, खरी मजवरी आहे तिची प्रीत ना ?"

तो बोले, "भलताच संशय असा कां घेसि वेडयापरी ?"

तेव्हां टाकुनि श्र्वास एक वदलों नैराश्यपूर्ण खरें,

"वर्षें दोन उणीं पुरीं उलटलीं नाहीं तिची दादही !"

झाली सांज तशी उदासह्रुदयें होतों कूठेंसा उभा ;

तों मागून कुणी हळू 'तुम्हिच कां!' ऐसें वदे मंजुळ.

सारा दाटुनि जीव लोचनिं बघे-तो तीच मागें उभी !

सोन्याचा क्षण तो कसा कुणिकडे ठेवूं असें जाहलें !

दैवाची दिलदारि ही बघुनियां बेहोष झालों मनीं;

'वेडया, होइल ती तुझीच' असला उल्हास ये दाटुनी.


कवी - अनंत काणेकर
कवितासंग्रह - चांदरात
- ८ मे १९२६

खूळ

जिवलग राणी दुज्या भाळुनी पळे कुठे चंचळ,

मान टाकुनी म्हणुनि पडलों गाळित अश्रूजळ.

कुणी बालिका अजाण येउनि म्हणे 'प्रीति हें खुळ,

सुसकार्‍यांचे तुफान करुनी कां होता व्याकुळ ?'

खोल घोगर्‍या सुरांत वदलों हंसरा रडवा जरा,

'पांडित्याचे बोल तुझे परि झोंबति माझ्या उरा'

तरी कैकदा जवळ येउनी रमवी नानापरी,

म्हणे ' किती दिन तिच्या खंतिच्या जळवा धरणें उरी ?

अकस्मात हे शब्द ऐकुनी टकमक तिज पाहिलें,

गाळित आसू वदलि,'नाहि कां मज अजुनी जाणिलें ?"

जवळ जाउनी वदलो तिजला 'प्रीति असे ना खुळ ?

मनराणीविण खुळा जाहलो-तुम्हि कां हो व्याकुळ ? "


कवी - अनंत काणेकर
कवितासंग्रह - चांदरात
 - ८ मार्च १९२६

रानगीत

चल ग सजणे रानामधें,

चाफ्याचे फुल तुझ्या कानामध्ये !

उठे चंद्र्मा झाडिंतुनी,

बावरशी कां तूं सजणी ?

रानवटी हिरवी झाडी,

डोंगरमाथी ही उघडी ,

चल फिरू घालुनि गळा गळे,

रोमाच्च्यांचे फुलवु मळे !

'कोण ग बाई चावट हा

पानांच्या जाळींत पहा ! "

चंद्र ग बघतो जाळिंतुनी,

बावरशी कां तूं सजणी ?

ओसाडी बघ पुष्करिणी,

बसलि कशी जळ झाकळुनी;

दोघांचे मुखबिंब गडे,

जाउनिया पाहूं तिकडे.

" कोण ग बाई चावट हा

पांढुरका पाण्यात पहा ! "

डुले कवडसा जळातुंनी

बावरशी कं तूं सजणी ?

पदर आडवा बांध झणी,

कर गुम्फूं कमरेमधुनी

" हूं,हूं करूनिया चावट हा ,

कानोसा कुणि घेत पहा !"

वायु ग फिरतो तृणातुनी,

बावरशी कां तूं सजणी ?

बावरुनी गेलिस बाई,

चाफा मुळिं फुलतच नाही !

चल तर साजणे जाउं घरी;

"नका साजणा , राहुं तरी ! "


कवी - अनंत काणेकर
कवितासंग्रह - चांदरात
 - ६ मार्च १९२६

हिंदुस्थानवर्णन

चोहो वर्णातुन कोण मुशाफर वर्ण मला सांगा । तुम्हाला वर देते जागा ॥ध्रु०॥

विपवंश संपूर्ण दरिद्रे आजवर नाचवले, ब्रह्मकर्माला आचवले ॥

संकटी पडता पक्षी खगेंद्रे जसे काय वाचवले, सकळस तेजे नाचवले ॥

श्रीमंतांनी तसे थोर पदाला ब्राह्मण पोचवले, तया करी शत्रू वेचवले ॥चा०

जे उदार धीर देणार खबर घेणार क्षणामध्ये रूमची ॥

ते तर नव्हे आपले बेट राज बीज थेट कला दिसे तुमची ॥

नारो शंकर विंचुरकर बोला लौकर धरते करी दुमची ॥चा०॥

ओढेकर नायगावकर पुरंधरे पानशांतिल आपुण ।

तुम्ही अमात्य की राजाज्ञा प्रतिज्ञा पुरवा कपट वाणुण ॥

प्रतिनिधी सचिव सुमंत न झालो श्रीमंत दिसती गुण ॥चा०॥

रणशूर पुरे पटवर्धन सर्वदा युद्ध साधन । नाही रास्त्यामध्ये निर्धन, भरपुर भांडारी धन ॥

किती नानाचे शोधन दश दिशा करी बंधन ॥चा० मसलती राजकारणी सखाराम बापू हो ॥

रामाजीपंती वेढिला जंजिरा टापु हो ॥ हरीपंत म्हणती सृष्टित स्वराज्य स्थापू हो

॥चा० त्रिंबकराव राव भाऊसाहेबांचे मामा रावजीजी ॥

हर वक्त विसाजी कृष्ण हजर प्रभु कामा राव जी जी ॥

रामचंद्र गणेश वांछितात नित संग्रामा राव जी जी ॥चा०॥

कृष्ण राव बल्लाळ, कोळी भिल रामोशांचे काळ, पारोळकर काळाचे महाकाळ ॥

चा० रणांगणी बुंदेले मजबुत ॥ घोडे स्वार शिपाई कलबुत ॥ केले गिराशाचे ताबुत ॥

चा० संस्थान शाबूत लढाया रोज नाही नागा, वसविल्या ब्रह्मपुर्‍या बागा ॥१॥

क्षत्रीय मंडळित मुख्य घराणे उदेपुरचे, सुरजमल जाट भरतपुरचे ॥

अश्वमेध कलियुगात केला जयसिंग जैपुरचे, भारमलसिंग जोतपुरचे ॥

बळिभद्रसिंग आणिक सुरूपसिम्ग श्रींगी राजापुरचे, प्रभंजनसिंग कुंजपुरचे ॥चा०

पुरी चेतसिंग काशीचे कर्मनाशीचे इंद्रजितसिंग ॥

हरि भक्त हाती जमाल प्रभु नेपाळचे रणजित सिंग ॥

पडे बर्फ सदा काहूर सुभा लाहूरचे दळजितसिंग ॥चा० अजमेरचे सुरतसिंग मस्तकी लिंग शिवाचे सदा ॥

नरवरचे हरि हरमल एक दिल अचळ संपदा ॥

रजपूत चितोडकर मर्द गर्दअफिमेत न टळती कदा ॥ चा० झरण्या परण्याचे वीर, संग्रामसिंग रणधीर ॥

देती राघोगडास्तव शीर, दुर्जनसिंग गुण गंभीर ॥ मानसिंग तरलाचे तीर, गोहदेस ठेवला खंजीर ॥ चा०

ओंकार मलराठोड लेक मोठ्याने हो ॥

अर्जुनसिंग रामसिंग हरिप खोट्याचे हो ॥ जालमसिंग भिमसिग बुंदिकोट्याचे हो ॥चा०

केशरीगिसदत्त्याचे ब्राह्मणभक्त राव जी जी ॥

वैकुंठसिंग मथुरेचे बहुत वीरक्त राव जी जी ॥

मलसिंग बाहुबळे रक्षिती बाच्छाई तक्त राव जी जी ॥

चाल॥ सबलसिंग मेवाडचे ॥ रुद्रसिंग जमिदार मारवाडचे ॥ हटेसिंग हजारी छत्तिस गडचे ॥चाल॥

अशेले स्वइच्छ फिरती किती ॥भरपूर अमल झोकिती ॥ वळखिल्या वळख टाकिती ॥चाल॥

अशा आहेत लोकांच्या रिती म्हणून येऊ नये रागा, एखादी गोष्ट येते भागा ॥२॥

वंश हजारो हजार ज्यांचे सुरतपाक बेटे, चपळ जसे वाघिणीचे पेटे ॥ नगरशेट मसुदाबादेचे वतनदार शेटे, घालिती पैकेकरी खेटे ॥

सधम गुमस्ते पदरी बांधिती शिरी मंदिल फेटे, गळ्यामध्ये लिंग गोफ गेठे ॥चाल॥

आग्र्याचे केशवलाल द्रव्य आजकाल तयांचे सदनी ॥

आल्या याचकास सत्कार पाट बस्कर मिठाक्षर वदनी ॥ परनारी सहोदर सद्य प्रफुल्लित ह्रदय विषयसुख सदनी ॥चाल॥

उज्जनचे गोकुळदास जन्मतो प्रवास करते भले ॥ गढे मळचे हंसराज बंधु जसे राजपतीने शोभले ॥

झाले मातब्बर सौद्यात होन हौद्यात सहज लाभले ॥चाल॥ आदि ठिकाण भागानगर, लागले सभोवते आगर ॥

जाई जुई शेवंती तगर, खेळती तळ्यामधी मगर ॥ सारी अलम शहरची सुगर, ना अडे एकमेकांबिगर ॥चाल॥

बेदरचे मलापा मुलुख फिरस्ते वाणि हो ॥

शिवपूजन त्रिकाळी करून सत्य वदे वाणि हो ॥

पदोपदी सांब संभाळी समयनिर्वाण हो ॥चाल॥

भावार्थि सुराप्पा श्रीरंगपुर पट्टणचे रावजी जी ॥

धट लावून मोजिती द्रव्य मोधी पल्टाचे रावजी जी ॥चाल॥

चंद्राप्पा सोंदे बिनुरचे ॥ विराप्पा दर्भशयन इंदुरचे ॥ गुराप्पा गुरु मछली बंदरचे ॥चाल॥

नावे इतुक्याची घेतलि पहा पहा यातुन तुम्ही कुणी आहा ॥

भीड सोडून कळवा राहा ॥ करीन पती परिचय हा माझे मर्जिनुरूप वागा, तदार्पण मग दौलत पागा ॥३॥

राज्य संमधी पडले प्रसंगी जिव खर्चुन कामी, मराठे लोक नामी नामी ॥

धारकरी साहेब सुभेसरदार सरंजामी, नांदती आपआपल्या ग्रामी ॥

अमरसिंग जाधव शुचिर्भुत अति अंतर्यामी. घाडगे निसंग संग्रामी ॥चाल॥

रणनवरे नवरे थोरात खरड खैरात फडतरे कवडे ॥ पाटणकर निंबाळकर भुते भापकर झेंडे बालकवडे ॥

जगताप दरेकर बुळे ताकपिर मुळे दिघे वाघचवडे ॥चाल॥ धायबर बाबर धायगुडे पायगुडे सोनवणी घागरे ॥

माहाडिक शिर्के दाभाडे गोड सावंत धुळप नागरे ॥ सितोळ्यांची मोठी वेल सवाई सरखेल सबळ आंगरे ॥चाल॥

आधी सुभेदार होळकर, नंतर पवार धारकर ॥ जगजीवनराव माणकर, मुळी चव्हाण दहिगावकर ॥

आपतुळे पिसाळ वाईकर, ढमढेरे तळेगावकर ॥चाल॥

धनी छत्रपती महाराज तख्त सातारा हो ॥

करवीर चंदिचंदावर अहो दातरा हो ॥

शिंद्यात पुरुष एक एक निवडतो ताराहो ॥

नागपुरचे भोसले होशियार घोड्याचे राव जी जी ॥

गायकवाडा मोहोरे इष्कि कंडी तोड्यांचे राव जी जी ॥

शिरी आकलकोटी लाविती तुरे गोंड्याचे राव जी जी ॥चाल॥

म्हणे मुशाफर गडे ॥ आम्ही तर राज्याचे संवगडे ॥

ऐकून सुंदर पायापडे ॥चाल॥

गुणिजन गंगुहैबती पुरे ॥ मनी कवन तयांचे मुरे ॥

किती महादेव वाखा पुरे ॥

सुगर प्रभाकर म्हणे पंचीपशी काही बक्षिस मागा, कवी नाही कुणी कवनी जागा ॥४॥


कवी/शाहीर  - प्रभाकर

पोवाडा - पेशवाचे संक्षिप्त वृत्त

जगदीश्वर कोपला गोष्ट झाली खरिच निरुपाई, म्हणुन एकाएकी सर्व बुडाली ब्राह्मणबाच्छाई ॥ध्रु०॥

सबळ वीरांचे राज्य पुरुष जे क्षणात हरणारे, आकाश कडकडल्यास सकल जे उचलुन धरणारे ॥

अणिक जागा जिंकुन जे घन भंडारी भरणारे, रिपुसन्मुख धैर्याने रणांगणी जे नर ठरणारे ॥

चोहो सागरिचे स्नान सैन्यसमवेत जे करणारे, पूल बांधुन नावांचे जान्हवी निर जे तरणारे ॥

छत्रपतीच्या कामी शरीर जे खर्चुन मरणारे, उबे कंबर आवळून वायुवत सदा जे फिरणारे ॥

स्वकर्म आचरणारे अभय जे बळी सर्वा ठाई, पहा त्यांचे वंशज हिंडती पृथ्वीवर पाई ॥१॥

शके सोळाशे तिसापसुन राज्याची अमदानी, स्वता खपुन कारखाने जमविले घरी खावंदानी ॥

कसे दप्तरी लिहिणार लेख जे लिहिले मर्दानी, त्यात चुकि नाहि ठावि लेखणी कोरी कलमदानी ॥

वेदशास्त्रसंपन्न मुखोद्गत वदति आनंदानी, असे ब्राह्मण प्रतिसूर्य पाळिले त्यांच्या छंदानी ॥

शहर पुणे हरहमेष भरले वाडे बांधिती घरवंदानी ॥

नळ वाहाती नित्यानी पाणी पीती हौदावर गाई,

पुढे उघडे बाजार सुखे जन करती कमाई ॥२॥

प्रतिवर्षिक दक्षणा लक्ष ब्राह्मण श्रावणमासी, असा धर्म आहे कुठे आवंतर कोण्या ग्रामासी ॥

निरिच्छ योगी ध्याती गाती जे ईश्वरनामासी ॥

अन्न वस्त्र धन धान्य तयांच्या धाडिती धामासी ॥

नंदादिप नैवेद्य ठाई ठाई विठ्ठल रामासी, उच्छाहास दिल्हे गाव सुभद्रा सुताच्या मामासी ॥

कितीक विडे उचलुन पावले मृत संग्रामासी ॥

त्यांचे पुत्र पौत्रांस मागे नाहि दुष्काळ दामासी ॥

मुलुख सरंजामास देऊन केली कायम गलिमाई, मनुष्यमात्रादिकांचे माहेर होति पेशवई ॥३॥

मूळ बाळाजि विश्वनाथ सुत त्यांचे बाजीराव, नाव केले आपांनी लढविले वसइस उमराव ॥

राव बाजिचे पुत्र प्रभु बाळाजि बाजिराव, कनिष्ठ दादा त्याहुन धाकटे जनार्दनराव ॥

आपासाहेबांचे एक चिरंजिव सदाशिवराव, शूर होते विश्वासराव आणि गुणी माधवराव ॥

नारायणरायांचे सवाइ झाले माधवराव, रावसाहेब घेतल्या वरी जन्मले बाजीराव ॥

चिमाजी आपासाहेब प्रसवली मग आनंदीबाई, विनायकराव बापुजी हे काही किंचित सीपाई ॥४॥

पुरुष पंध्रांतुन पराक्रमी गत झाले अकरा, तदनंतर चौघांनी दिल्या आल्या शत्रुसवे टकरा ॥

उपाय हरले ह्याच प्रसंगी गोष्ट गेलि निकरा, जो रक्षणा आणिला तोच करी दौलतिचा विकरा ॥

हरण झाले सर्वस्व राहिला नाही त्यातुन बकरा, गुप्त ठिकाण अजुन सांगती जा सत्वर उकरा ॥

अशी अवस्था बघुन जनाच्या मनि पडल्या फिकरा, हरहर हे भगवान कशा तरि घरि रहातिल ठिकरा ॥

गंगुहैबती म्हणे आज काय सरली पुण्याई, महादेव गुणी प्रभाकराच्या कवनी चतुराई ॥५॥


कवी/शाहीर  - शाहीर प्रभाकर

दुसरे बाजीराव पेशवे यांजवर पोवाडा १

यशस्वी झाले श्रीमंत पहिले सवेलढायाला ।

आताच आले अपेश कोठुन बाजीरायाला ॥ध्रु०॥

दादासाहेब पुण्यप्रतापी निस्सीम शिवभक्त ।

स्वारी करुन दरसाल हालविले दिल्लीचे तक्त ।

आनंदीबाई सुशील शिरोमणी सगुणसंयुक्त ।

पतिभजनी सादर घडोघडी अखंड आसक्त ।

बाजिरावसाहेब सदोदित जो जीवनमुक्त ।

जन्मांतरी तप केले निराहारी राहुन एकभुक्त ॥चा०॥

शके सोळाशे शहाण्णवी अति उत्तम जयसंवत्सरी ।

पौषशुद्ध दशमिस भरणी नक्षत्र भौमवासरी ।

ठीक पहिल्या प्रहरात जन्मले रात्रीच्या अवसरी ॥चा०॥

पहा बाईसाहेब धारमुक्कामी राहुनी ।

कंठिला काळ काही दिवस दुःख साहुनी ।

केले तेथुन कुच सुपुत्रमुख पाहुनी ॥चा०॥

गंगातिरी येऊन राहिली अपूर्व ठायाला ।

कचेश्वर शुक्लेश्वर सन्निध दर्शन द्यायला ॥१॥

समाधान सर्वास वाटले कोपरगावास ।

स्वारी शिकारीस बरोबर जाती कथा उत्सवास ।

जे करणे ते पुसून करिती अमृतरावास ।

एकास नख लागल्या दुःख होई त्रिवर्ग भावास ।

असे असुन नानांनी मांडिला अति सासुरवास ।

हळुच नेऊन जुन्नरास ठेविले श्रीमंतरावास ॥चाल०॥

इतक्या संधीत सवाई माधवराव मरण पावले ।

तेव्हापासून नानांनी राक्षसी कपट डौल दाविले ।

परशुराम रामचंद्र निरोपुन मग वाटेस लाविले ॥चा०॥

आले खडकी पुलावर श्रीमंतास घेउनी ।

दर्शनास नाना परिवारे येउनी ।

दाखविली याद रावास एकांती नेऊनी ॥चाल पहिली॥

भय मानून शिंद्यांचे निघाले बाईस जायाला ।

सातार्‍यात राहून लागले भेद करायाला ॥२॥

आपण बाळोबा होउन एक केली खचीत मसलत ।

चिमाप्पास धनी करून राखिलि जुनाट दौलत ।

करारात दोघांच्या झाली काही किंचित गफलत ।

म्हणुनी फिरून नानांनी उलटी मारुनी केली गल्लत ।

सूत्रधारी जो पुरुष ज्याच्या गुणास जग भुलत ।

हातात सगळे दोर पतंगापरी फोजा हालत ॥चाल॥

परशुराम रामचंद्र आणि बाळोबास ठाउक रण ।

राज्यकारणी नव्हेत एक केसरी एक वारण ।

कठीण गाठ नानांशी न चाले तेथे जारण मारण ॥चाल॥

महाडास बसुनी नानांनी बेत ठरविले ।

बाळोबास शिंद्यांकडून कैद करविले ।

शिवनेरी गडावर पटवर्धन धरविले ॥चाल पहिली॥

रास्ते झाले जामीन प्रसंगी अवघड समयाला ॥

असा गुजरला वक्त नेले मांडवगण पाहायाला ॥३॥

घडी बसवून महाडाहुन नाना त्वरितच उलटले ।

द्वेषबुद्धि विसरून संशय सर्वांचे फिटले ॥

शिंदे भोसले होळकर मुश्रुलमुल्क एकवटले ।

दलबादल डेर्‍यात श्रीमंतासंन्निध संगटले ।

बाजीराव राज्यावर बसता आनंदे जन नटले ।

तोफांचे भडिमार हजारो बार तेव्हा सुटले ॥चाल॥

नंतर नाना एकविसांमधी समाधीस्त झाले ।

महाल मुलुख शिंद्यांनी बावीसामधि आपले पाहिले ।

यशवंतराव होळकर लढाईस जमुन उभे राहिले ॥चाल॥

शिंद्यांनी करून माळव्यात खातरजमा ।

केली फौज गंगेच्या रोखावर खुप जमा ।

सोडीना कंबर कधी काढिना पायजमा ॥चाल पहिली॥

कुच मुकाम दररोज बनेना पलंगी निजायाला ॥

घेई जोठाची पचंग समरी कोण जिंकील याला ॥४॥

दिला मार पळणास जातिने पुण्यास येऊनिया ।

शहर सभोते वेढुन बसले चौक्या ठेवुनिया ।

खंडेराव रास्त्यांनी प्रभुला वसईस नेउनिया ।

सुखात होते स्वस्थ सतत पंचामृत जेउनिया ।

इंग्रजास कुमकेस प्रसंगी बरोबर घेउनिया ।

सरंजाम अलिबहादरपैकी तयास देउनिया ॥चाल॥

अगोदर सोजर तरुक धावले मप्याशी दक्षिणी ।

त्या भयाने होळकर परतले नाही कोणी संरक्षणी ।

भरघोसाने श्रीमंत त्यावर पुण्यास येता क्षणी ॥चाल॥

झाला बंदोबस्त सर्वही पहिल्यासारखा ।

परि घरात शिरला शत्रु सबळ पारखा ।

लाल शरीर टोपी अंगी आठ प्रहर अंगरखा ॥चाल पहिली॥

धर्म कर्म ना जातपात स्थल नाही बसायाला ।

असे असुन सम्पूर्ण व्यापला प्राण हरायाला ॥५॥

फार दिवस आधि जपत होते या इंग्रज राज्याला ।

अनायासे झाले निमित्त पंढरपुरास कज्जाला ।

संकट पडले काहि सुचेना प्रधानपूज्याला ।

रती फिरली सारांश मिळाले लोक अपूज्याला ।

भय चिंता रोगांनी ग्रासिले काळीज मज्जाला ।

पदर पसरिती उणाख आणखी नीच निर्लज्जाला ॥चाल॥

परम कठिण वाटले आठवले त्रिभुवन राव बाजीला ।

थोर थोर मध्यस्थ घातले साहेबांचे समजीला ।

निरुपाय जाणुनी हवाली केले मग त्रिंबकजीला ॥चाल॥

ठेविला बंदोबस्तीने नेउन साष्टीस ।

एक वर्ष लोटल्यानंतर या गोष्टीस ॥

केले गच्छ भाद्रपद वद्यांतिल षष्ठीस ॥चाल पहिली॥

स्वदेशी जागा बिकट पाहिली निसुर बसायाला ।

शोध लावून साहेबांणी तेथे पाठविले धरायाला ॥६॥

इंग्रजाचा अन्यायी निघाला पाठ पेशव्याची ।

म्हणून साहेब लोकांनी आरंभिली अगळिक दाव्याची ।

वसई प्रांत कल्याण गेली गुजराथ पुराव्याची ।

रायगड सिंहगड बेलाग जागा केवळ विसाव्याची ।

कर्नाटक दिले लिहून ठाणी बैसली पराव्यांची ।

कोणास न कळे पुढील इमारत इंग्रजी काव्याची ॥चाल॥

अश्विनमासी वद्य एकादशी दोन प्रहर लोटता ।

श्रीमंत बापुसाहेब एकांती पर्वतीस भेटता ।

हुकूम होताक्षणी रणांगणी मग फौजा लोटता ॥चाल॥

बैसले राव दुर्बिणीत युद्ध लक्षित ।

भले भले उभे सरदारसैन्य रक्षित ।

लागुन गोळी ठार झाले मोर दिक्षित ॥चाल प०॥

तसाच पांडोबांनी उशीर नाही केला उठायाला ।

उडी सरशी तरवार करुन गेले विलयाला ॥७॥

आला त्रास वाटते फार ह्यावरून लक्षुमीस ।

विन्मुख होऊन श्रीमंत आणिले चहुकडून खामीस ।

फसले शके सत्राशे एकुण चाळीसच्या रणभूमीस ।

ईश्वर संवत्सरात कार्तिक शुक्ल अष्टमीस ।

प्रहर दिसा रविवारी सर्व आले आरब गुरमीस ।

खुप मोर्चा बांधून विनविती श्रीमंत स्वामीस ॥चाल॥

दारूगोळी पुरवावी आम्ही आज हटकुन त्यांशी लढू ।

गर्दीस मिळवून देऊन पलटणे क्षणात डोंगर चढू ।

शिपाइगिरीची शर्थ करून समशेरी सोन्याने मढू ॥चाल॥

लाविले बापुसाहेबांनी तोंड जाउनी ।

दीड प्रहर रात्र होते श्रीमंत दम खाउनी ।

गेली स्वारी महाला हिलाला मग लावुनी ॥चाल पहिली॥

जलदी करुनी साहेबांनी लाविले निशाण पुणियाला ।

खेचुन वाड्याबाहेर काढले कदीम शिपायाला ॥८॥

सकळ शहरचे लोक हजारो हजार हळहळती ।

सौख्य स्मरून राज्याचे मीनापरी अखंड तळमळती ।

रात्रंदिवस श्रीमंत न घेता उसंत पुढे पळती ।

यमस्वरूप पलटणे मागे एकदाच खळबळती ।

धडाक्याने तोफांच्या वृक्ष आणि पर्वत हादळती ।

त्यात संधी साधून एकाएकी दुरून कोसळती ॥चाल॥

भणाण झाले सैन्य सोडिली कितीकांनी सोबत ।

कितीक इमानी बरोबर झुकले घर टाकुनी चुंबत ।

कितीक मुकामी अन्न मिळेना गेली साहेब नौबत ॥चाल॥

कोठे डेरे दांडे कोठे उंट तट्टे राहिली ।

कोठे सहज होऊन झटपट रक्ते वाहली ।

कोठे श्रीमंत बाईसाहेब सडी पाहिली ॥चाल पहिली॥

बहुत कोमावली पाहवेना दृष्टीने उभयाला ।

हर हर नारायण असे कसे केले सखयाला ॥९॥

माघ शुद्ध पौर्णिमेस बापुसाहेब रणी भिडले ।

जखम करुन जर्नेलास फिरता जन म्हणती पडले ।

गोविंदराव घोरपड्याचे दोन हात भले झडले ।

आनंदराव बाबर ढिगामधी खुप जाऊन गढले ।

मानाजी शिंदे मागे फिरताना डोई देऊन अडले ।

छत्रपती महाराज तळावर समस्त सापडले ॥चाल॥

घाबरले श्रीमंत सुचेना मन गेले वेधुनी ।

बाईसाहेबांना तशिच घोड्यावर पाठीस बांधुनी ।

नेले काढुनिया अमृतराव बळवंत ज्येष्ठ बंधुनी ॥चाल॥

दहा प्रहर पुरे पंतप्रधान श्रम पावले ।

नाही स्नान शयन नाही स्वस्थपणे जेवले ।

आले आले ऐकता उठपळ राव धावले ॥चाल॥

गर्भगळित जाहले लागले शुष्क दिसायाला ।

बाईसाहेबांना फुरसद न पडे बसून न्हायाला ॥१०॥

दिवाळी आणि संक्रांत कंठिला दुःखांत फाल्गुन ।

रागरंग नाही आनंद ठाऊक रायालागुन ।

सदैव चिंताग्रस्त शब्द बोलती वैतागुन ।

कर जोडून फौजेस पाहिले घडोघडी सांगुन ।

धैर्य धरून कोणी कसून लढेना क्रियेस जागुन ।

कर्म पुढे प्रारब्ध धावते लगबग मागुन ॥चालव

पांढरकवड्यावर रचविल्या धनगारा अद्भुत ।

थंडीने मेले लोक उठविले गारपगार्‍यांनी भुत ।

बेफाम होते लष्कर नव्हती काही वार्ता संभुत ॥चाल॥

ओधवले कसे सर्वांचे समयी संचित ।

कडकडून पडले गगन जसे अवचित ।

दुःखाचे झाले डोंगर नाही सुख किंचित ॥चाल पहिली॥

अनुचित घडली गोष्ट दिसेना ठाव लपायाला ।

कोणे ठिकाणी नदीत लागले सैन्य बुडायाला ॥११॥

जे श्रीमंत सुकुमार वनांतरी ते भटकत फिरती ।

कळेल तिकडे भरदिसास प्रभु काट्यामधी शिरती ॥

आपला घोडा आपण स्वहस्ते चुचकारुन धरती ।

खाली पसरुन उपवस्त्र दिलगिरीत वर निद्रा करती ॥

अस्तमानी कधी रात्री भात भक्षिती पाटावरती ।

दरकुच दर मजलीस कृपेतिल सेवक अंतरती ॥चाल॥

पेशव्यांचे वंशात नाही कोणी असा कट्टर पाहिला ।

हत्ती घोडे उंट खजीना जेथील तेथे राहिला ।

बाजीराव होय धन्य म्हणून यापरी आकांत साहिला ॥चाल॥

नर्मदेस शालिवाहन शक संपला ।

त्या ठायी ठेविल शकपंती आपला ।

भरचंद्रराहुग्रहणात जसा लोपला ॥चाल पहिली॥

सांब कसा कोपला लागले गलीम लुटायाला ।

सिद्ध झाले मालकमास राव राजेंद्र मिळायाला ॥१२॥

समस्त लष्कर दुःखित पाहुनी श्रीमंत गहिवरले ।

सद्गद जाला कंठ नेत्र दोन्ही पाण्याने भरले ।

आम्हापुढे जे शत्रु रणांगणी नाही क्षणभर ठरले ।

ते आमच्या जन्मास दुष्ट चांडाळ पुरुन उरले ।

केवळ असा विश्वासघात केल्याने कोण त ले ।

इंद्र चंद्र आदिकरुन आल्या संकटास अनुसरले ॥चाल॥

तुमची आमची हीच भेट आता राव सर्वांना सांगती ।

कृपालोभ परिपूर्ण करित जा द्या दर्शन मागती ।

ऐसे उत्तर ऐकून शतावधी पायी सेवक लागती ।

॥चाल॥ महाराज उपेक्षुन आम्हांस जाऊ नये ।

दूर ढकलुन शरणागतास लावू नये ।

पहाकसबाचे घर गाईस दावू नये ॥चाल पहिली॥

हिंमत सोडू नये सर्व येईल पुढे उदयाला ।

कोण काळ कोण दिवस धन्यांनी पुसावे ह्रदयाला ॥१३॥

प्राण असुन शरिरात बुडालो वियोग लोटात ।

बरोबर येतो म्हणुन घालिती किती डोयी पोटात ।

निराश जाणुन झाली रडारड मराठी गोटात ।

निर्दयांनी लांबविली पालखी पलटण कोटात ।

मातबर लोकांची ओझी चालतात मोटात ।

गरीब करी गुजराण प्रसंगी एक्या जोटात ॥चाल॥

कुंकावाचुन कपाळ मंगळसूत्रावाचुन गळा ।

तया सैन्यसमुदाय उदाशित रंग दिसे वेगळा ।

धर्म बुडाला अधर्म दुनियेमधि आगळा ॥चाल॥

कसे प्रभूंनी ब्रह्मावर्त शहर वसविले ।

अगदीच पुण्याच्या लोकांना फसविले ।

हुर हुर करीत का उन्हात बसविले ॥चाल पहिली ॥

काही तर तोड पुढे दिसेना जीव जगायाला ।

कोणास जावे शरण कोण हरि देईल खायाला ॥१४॥

विपरित आला काळ मेरुला गिळले मुंग्यांनी ।

पंडीतास जिंकिले सभेमध्ये मदांध भंग्यांनी ।

भीमास आणिले हारीस रणांगणी अशक्त लुंग्यांनी ।

कुबेरास पळविले अकिंचन कसे तेलंग्यांनी ।

जळी राघव माशास अडविले असंख्य झिंग्यांनी ।

जर्जर जाहला विष्णुवाहन बदकांचे दंग्यांनी ॥चाल॥

ईश्वरसत्ता विचित्र सारे दैवाने घडवीले ।

हरिश्चंद्र आणि रामचंद्र नळ पांडवास रडवीले ।

फितुर करुन सर्वांनी असले राज्य मात्र बुडवीले ॥चाल॥

म्हणे गंगु हैबती पावेल जर शंकर ।

तर दृष्टीपुढे पडतील राव लवकर ।

महादेव गुणीजन श्रीमंतांचे चाकर ॥चाल पहिली ॥

प्रभाकरची जडण घडण कडकडीत म्हणायाला ।

धुरू नारो गोविंद वंदी त्या निशिदिन पायाला ॥१५॥


कवी/शाहीर  - शाहीर प्रभाकर