(अशा त्या रात्री मृतबालक दिव्य वेष धरुन आईबापांचे सांत्वन करण्यास येतो. तुळशी वृंदावनाजवळ उभा राहून तो आई, बाबा अशी मंजुळ हात मारतो. माता दचकून उठून बाहेर येते. वगैरे.)
रात्रीच्या त्या समयि निजली शांतशी सृष्टी सारी
‘आई, बाबा’ कुणितरि अशी हाक मंजुळ मारी
झाले शांत क्षणि परि, जशी लाट मंदा उठोनी
शांतांभोधीवर पुनरपि जावि तेथे विरोनी।।
वृक्षच्छाखातति तुळशिच्या हालती अंगणात
अंधाराला जणु निजविण्या वृक्ष ते आंदुळीत
झाला होता जणु की अखिल प्रांत तो स्तब्धतेचा
‘आई, बाबा’ मृदू करुणशी ये पुन्हा ऐकु वाचा।।
“आईबाबा, पुनरपि तुम्हा बाळ भेटावयाला
वात्सल्याने विरुन तुमच्या येथ बाहेर आला
आई, बाबा! तुम्हि तुळशिच्या अंगणामाजि याना
द्यावा प्रेमे मजसि तुमचा अंतिम प्रेमपान्हा”।।
‘आईबाबा’ पुनरपि उठे शब्द माधुर्य-राशी
“मारी का हो” दचकुनि वदे “बाळ हाका अम्हासी?”
‘आईबाबा’ पुनरपि असे शब्द ती म्लान माता
ऐके, धावे, भ्रम जणु तिला दु:खदग्धा अनाथा।।
“आला आला फिरुनि अपुला बाळ आला घराला
हाका मारी, झणि तुम्हि उठा बाळ बाहेर आला”
धावे वेगे, पदर अथवा केशही सावरी न
“आले बाळा” करुण नदली गायशी माय दीन।।
“आई” ‘आली, बघ बघ तुझी पाडसा माय आली’
शोकावेगे हलत वदली, मागचे दार खोली
“कोठे आहे? दिसत नयना ना कसा बाळ माझा
झाला भास क्षणिक? न दिसे राजस प्राणराजा”।।
“आई, पाही तव सुत इथे, येत कैसे न तात?”
श”आले, तेही बघ” “तुम्हि बसा शांत, ऐका निवांत”
माता धावे परि करितसे खूण तो दिव्य बाळ
बोले ‘श’आई, हृदयी धरणे तो न गे आज काळ”।।
देवाचा मी, परि तुमचिया भेटीलागून येत
युष्मच्छोके गहिवरुन मी जाहलो सदगदित
आले चित्ती समजउ जरा अपुले तात माय
आलो आई म्हणुनि दुरुनी वंदितो पूज्य पाय।।
आई, माझ्यावरि जरि तुझे प्रेम आहे अपार
संसारी या अमर असला देखला ना प्रकार
भूमातेच्या प्रिय जननि गे मोचनासाठि आज
लाखो जावे मरुनि, जरि ती राहिलीसेल लाज।।
माता तू मत्प्रिय खरी परी आज सर्वाजणांची
ही भूमाता रडत बसली दास्यदारिद्रय जाची
मातांची जी परम सदया मंगला थोर माता
त्राता नाही तिजसि उरला झालि लोकी अनाथा।।
यासाठी मी त्यजुनि सगळे आइ धावून गेलो
गेलो, देवे मज उचलिले, मी तुम्हांलागि मेलो
मोहत्यागे भरतजननीकारणी लागतील
सारे बंधू, मजसि मग तू धन्य गे मानिशील।।
झाले ना गे मुळी बघ तिथे आइ थोडेहि हाल
क्लेशांची ती अम्हि मिरवितो नित्य कंठात माळ
मृत्यूला ना मुळि भरत-भूपुत्र आता भिणार
हे त्वदबाळे सकल जगता दाविले थोर सार।।
होते माते जवळ किति ते थेर स्नेहार्द्र मित्र
भूमातेचे भजक सगळे दिव्य ज्यांचे चरित्र
काही माते पडु न ह्धले ते उणे त्या सख्यांनी
नाही होऊ स्मरण तुमचे ते दिले, सत्य मानी।।
माझ्या ओठावरि तुळशिचे ठेविले पूज्य पान
मद्देशाचे स्मरण करुनी सोडिले शांत प्राण
माते, माझ्यास्तव न रडणे, का म्हणोनी रडावे?
देशासाठी फिरफिरुनी हे प्राण माझे पडावे।।”
(त्या मातेला हे पटत नाही. शतस्मृति तिच्या हृदयात उचंबळतात. हृदय भरून येऊन ती पुढीलप्रमाणे बोलते.)
“काय बाळा हे बोलसी कठोर
भरुनि येतो मम शोकभरे ऊर
प्रेम करुन किती तुला वाढवीले
जाशि विसरुन का सर्व बाळ बोले।।
तुला हातांचा करुनि पाळणा रे
खेळवीले झेलिले किती बारे
जरा दुखले खुपले कि जपे बाळा
स्मरण तुज उरले काय न वेल्हाळा।।
तुझा पाहुनि मुखचंद्र बाळराजा
हृदयसिंधु उचंबळुन जाई माझा
जरी मूर्ति तुझी अंगणात खेळे
दुरुनि बघति तुला हे मदीय डोळे।।
जरी जाशी क्षण दूर, हुरहुर
सुरू होई मम चित्ति हळूवार
तुझा कानी पडताच गोड सूर
पुन्हा यावा मत्सौख्यरसा पूर।।
तुला लावावी दृष्टी तिन्ही सांजा
तुला जपले मी सांगु किती राजा
असे आम्हाला एक तुझी जोड
म्हणुनी झाला संसार सर्व गोड।।
जसा वणव्यामधि भाजतो कुरंग
तसा तुजला जाचील का तुरुंग
याच चिंतेने झोप मुळि न यावी
रामनामावळि उठुन म्या जपावी।।
रामराया बाळास सुखी ठेवी
हाल सोसाया शक्ति तया देई
बाळ माझा सुखरुप घरा आणी
असे विनवित मी नयनि येइ पाणी।।
रात्र व्हावी जग सर्व हे निजावे
परी निद्रासुख नाहि अम्हां ठावे
आळवावा भगवंत जिवेभावे
तुला बाळा हृदयात आठवावे।।
दिवस होत्ये मी मोजित रे बाळा
मला ठाउक कंठिले कसे काळा
पोटि प्रेमाचा भरुनि ये उमाळा
गळति गालांवर अश्रु ते घळाळा।।
परी रडणे हे अशुभ मनी येई
पुसुनि नयना विनवित प्रभूपायी
मातृहृदय तुला ज्ञात असे रामा
ठेवशील कसा दु:खि सदा आम्हा।।
जीव माझा धरि आस, जरी झुरला
एक महिना चो फक्त अता उरला
बाळ माझा येईल धरिन पोटी
अश्रु वदतिल, वदवेल जरि न ओठी।।
सुखाचा तो पाहीन सोहळा मी
बाळ माझा येईल पुन्हा धामी
अशी आशा हृदयात खेळवीत
बाळ होत्ये रे दिवस रात्रि नेत।।
अकस्मात परी मरण आयकेन
रडत बाळा मी धाय मोकलून
कसा गेलासी टाकुनिया बाळा
कसा काळ तुला ओढित वेल्हाळा।।
किती आले हृदयात रे विचार
हृदयहादक जे शोक देति फार
कशी बाळाची जाहली असेल
स्थिती तेथे, तो कोमल जणु फूल।।
तुरुंगात तिथे एकला असेल
जवळ त्यच्या कुणि तेथ ना बसेल
कोण मातेसम दयाक्षमा दावी
आईनेच जगी शुश्रुषा करावी।।
दिली असती मृदु मांडि मी उशीला
तुला असते निजविले रे कुशीला
तुला मृदु गादी दिली असति बाळा
तुझे असते चेपले मी कापळ।।
सदोदित मी राहून उशापाशी
तुझी बाळा रे बनुन एक दासी
तुझी सेवा प्रेमार्द्र असति केली
परि काय पहा दैवगती झाली।।
जरी असते मी जवळ तुझ्या बाळा
धैर्य होते ना न्यावयास काळा
तुझे असते मी प्राण वाचवीले
परी बाळा हे काय बरे झाले।
कोण होते रे औषधास द्याया
कोण होते तव चरण चुराया
कोण होते पडताच हात द्याया
कुणी दाविल का तुरुंगात माया।।
शब्द तेथे मधु ऐकण्या न येई
कुणि न कोणाची वास्तपुस्त घेई
दुधाताकाचा थेंब नसे कोणा
जरी पडला आजारि दीनवाणा।।
सुखामाजी तू बाळ वाढलास
दहिदुधाविण तव जात नसे घास।।
जरा येइ जरि वास तो तुपास
रुसुन जाशी तू करिशि रे उपास।।
केवि कारागृह सौख्य तुला देई
बाळ जाणे रे सर्व तुझी आई
तुझा घुटमळला जीव रे असेल
घोट न दुधाचा लाभला असेल।।
कशासाठी गेलास रे तुरुंगी
सुखे असतासी मातृमृदूत्संगी
कशालागी आगीत बाळ गेला
पुन्हा भेटाया नाहि जगी उरला।।
तुझ्या आजारीपणाची कथा ती
दगड परिसुन होतील विरुन माती
बाळ कैसे मम अश्रु थांबतील
हृदय फुटते रे तुटत तीळ तीळ।।
मरण चुकले जरि नाहि जगी कोणा
मृत्यु यावा ना असा दीनवाणा
निज-प्रियजन-मधुसंगतीत यावा
मृत्यु होइल तो सह्य तरी जीवा।।
तुझी बाळा ती दूर मायबापे
तुला भेटू शकली न पूर्वपापे
तुझे दर्शन घडले न शेवटील
कसे अश्रू हे बाळ थांबवील।।
तुझे गेले असतील गाल खोल
तसे नयन तुझे तारका-विलोल
शक्ति उठण्याची उरलि ती नसेल
कसे अश्रू हे बाळ थांबतील।।
जरी उघडे ग्लानीत पडे अंग
हळुच पांघरुणा कोण घालि सांग
जरी तुजलागि लागली तहान
दिले अविलंबे जळ कुणी उठून।।
कोण केसांवरुनिया हात फिरवी
कोण मृदु बोले हृदय तुझे रिझवी
कोण प्रेमभरे मुके तिथे घेई
कोण प्रेमाने स्निग्ध तुला पाही।।
अनास्थेने मदबाळ मला मुकला
अनास्थेने मदबाळ अहा सुकला
बाळ आम्ही उभयता रे अभागी
काहि करु शकलो ते न तुझ्यालागी।।
घरी गायिगुरे केवढे खिलार
किती संपत्ती तव पिता कुबेर
घरी होती ती कशाची न वाण
परी कारागृहि जाइ तुझा प्राण।।
आम्ही घरि होतो बाळ रे सुखात
तूपसाखर जरि रडत तरी खात
तुला नव्हता सुग्रास त्याच वेळी
कसे अश्रु न गळतील बाळ गाली।।
तुझा बाळा श्रीमंत किती बाप
परी ओढवले पहा पूर्व पाप
एक पैहि न खर्चता बाळ आली
कसे अश्रु न गळतील बाळ गाली।।
कोण कुरवाळी तेथ तुझ्या अंगा
कोण दावि तिथे प्रेम-हृतरंगा
कुणी मांडी का दिली प्रेमरंगा
कुणी घातली का सांग मुखी गंगा।।
बाळ जाते फाटून चित्त माझे
कसे कुसकुरले फूल मधुर ताजे
बाळ माझा ना वाचविला कोणी
मृत्युवार्ता ती फक्त पडे कानी।।
फत्तरासहि फुटतील झरे राजा
किती पडतिल हृदयास घरे माझ्या
काय समाजाविशि? बोलशी कशाला
जगी समजावी कोण माउलीला।।
भेट होउ न दिलि गायवासराची
काय पूर्विल ते पाप बाळ जाची
पुत्रनिधनासम अन्य न हृद्रोग
बाळ साहे ना क्षण तुझा वियोग।।
तुला बिलगू दे धरिन तुला पोटी
मुके अगणित घेईन देइ भेटी
निकट राही तू सदा पाखरा रे
खेळ बागड मधुरा न दूर जा रे।।”
