फूलपांखरू

( अंजनीगीत )

जेथें हिरवळ फार विलसते,
लताद्रुमांची शोभा दिसते,
तेथें फुलपांखरूं पहा हे----
सुंदर बागडतें !

कलिकांवरुनी, पुष्पांवरुनी,
गन्धयुक्त अवकाशामधुनी,
पुष्पपरागा सेनित हिंडे ---
मोदभरें करुनी !

तरल कल्पना जशी कवीची,
सुन्दर विषयांवरुनी साची
भ्रमण करी, गति तशीच वाटे---
फुलपांखराची !

वा मुग्धेची जैशी वृत्ति
पतिसहवासस्वप्नावरती
विचरे फुलपांखराची तशी---
हालचालही ती !

निर्वेधपणें इकडे तिकडे
वनश्रींतुनी अहा ! बागडे;
त्याचा हेवा ह्रदयीं उपजुनि
मन होई वेडें !

तिमिरीं आम्हीं नित्य रखडणें,
विवंचनांतचि जिणें कंठणे,
पुष्पपतंगस्थिति ही कोठुनि---
आम्हांला मिळणें !

असे यास का चिन्ता कांहीं ?
यास ’ उद्यां ’ चा विचार नाहीं,
अकालींच जो आम्हां न्याया---
मृत्युमुखीं पाही !

बहु सौख्याची कुसुमित सृष्टि,
तींत वसे हें, न कधीं कष्टी,
ग्रीष्माचे खर रूप विलोकी---
नच याची दृष्टि !

‘ सर्व विनाशी असतो, प्राणी ’
ही मज खोटी वाटे वाणी;
फूलपांखरूं---मरण पाहिलें---
आहे कां कोणी ?

( वसंततिलका )

जें रम्य तें बधूनियां मज वेड लागे
गाणें मनांत मग होय सवेंचि जागें;
गातों म्हणून कवनीं फुलपांखरातें,
व्हायास सौख्य मम खिन्न अशा मनातें.


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- १७-८-१८९२

दिवाळी

विश्वेशें करुनी कृपा सकरुणें दुष्काळदैत्यावरी
पर्जन्यास्त्र नियोजुनी पळविलीं आहेत दुःखे दुरी;
आतां मंगल पातले दिवसही दीपोत्सवाचे भले,
गाणें सुस्वर पाहिजे तर तुवां हे शारदे ! गाइलें.

दीनें ज्यांविण वाटतात सुदिनें सार्‍याहि वर्षांतलीं,
नांवानें जरि दुर्दिनें, सुखद जीं होतीं पुढें चांगलीं;
तीं येऊन बरींच, वृष्टि करुनी त्यांहीं दिली भूवरी,
तेणें सांप्रत पाहतां दिसतसे सृष्टी अहा साजिरी.

सस्यांचा बरवा अनर्घ्य हिरवा शालु असे नेसली,
जाईची जुइची गळां धरितसे जी रम्य पुष्पावली
ती भालीं तिलकांकिता शशिमुखी आतां शरत्सुन्दरी,
माथां लेवुनि केवडा विचरते घेऊनि पद्यें करीं !

जो गोपाळ गमे प्रभातसमयीं गाई वनीं चारितां,
वाटे रव्युदयीं नदीवर मुनी अर्ध्यास जो अर्पितां,
जो भासे दिवसां कृषीवल शिरीं खोंवूनियां लोंबरें,
तो आतां ऋतु शारदीय बहुधा शेतांतुनी संचरे.

राजा जो धनधान्यदायक असे साचा कुबेरापरी,
त्या श्रीमंडित शारदीय ऋतुची राणी देवाळी खरी;
रूपैश्वर्यगुणाढय ती जवळ ये; द्याया तिला स्वागता
सारेही शुभ योजनांत गढले---कांहीं नुरे न्यूनता !

भिंती रंगविल्या नव्या फिरुनियां, केलीं नवीं आंगणें,
वीथी झाडुनि, रान काढुनि दिसे सर्वत्र केराविणें;
दारीं उंच दिले दिवे चढवुनी, हंडया घरीं लाविल्या,
लोकीं शक्त्यनुरूप आत्मसदनीं भूषा नव्या जोडिल्या.

बाजारांत जमाव फार मिळुनी गर्दी जडाली असे,
गन्ध्याला निजसंग्रहास निकितां विश्राम कांहीं नसे;
उंची कापड, दागिने सुबकही, मेवे, फटाके चिनी,
यांचा विक्रय होतसे घडकुनी वस्तू न चाले जुनी !

माहेराप्रत कन्यका स्मितमुखी उत्कण्ठिता पातल्या,
त्या मातापितरां सहर्ष दुहिता, भावां स्वसा भेटल्या;
आले साम्प्रत भेटण्यास वडिलां दूरस्थ ते पुत्रही,
सोहाळे श्वशुरालयीं अनुभवूं आले नवे जांवई !

बाळांहीं निजपुस्तकांस अवघ्या आहे दिलेली रजा;
कांहीं काढुनि खेळ नाचुनि मुलें तीं मारिताती मजा;
तों गेहामधुनी खमंग निघुनो ये वास; तेणें उगी
तीं होऊन, हळूच आंत शिरतो--” दे माउली बानगी !”

आतां भौमचतुर्दशी पुढलिया वारीं असे पातली,
तों रात्रीं निजतां बनो छबुकली मातेप्रती बोलली ---
“ माला आइ उथाव लौकर बलं, अंगास मी लाविन
दादाच्या, म्हनुनी गले ! उथव तूं हांका मला मालुन !”

सारेही पहिल्या दिनीं उठूनियां मोठया पहांटे जन
स्नानें मंगल लौकरी उरकिती सौगन्धिकें चचुंन;
ज्या ठायीं असती दिवाळसण ते, तेथून वाद्यें पहा
निद्रेंतून दिवाळिला उठविण्या तीं वाजताती अहा !

त्यांच्या मंजुरवें न जागृत झणीं होईल ती वाटलें,
यालागीं शिलगावुनीं जणुं गमे देती फटाके मुलें;
‘ ठो ठो ’ आणिक ’ फाड फाड ’ उठती तों नाद अभ्यंतरीं,
त्यांहीं सत्वर जाहली हंसत ती जागी दिवाळी पुरी !

रांगोळया रमणीय काढूनि पहा, त्या मांडल्या पंगती !
पक्वान्नें कदलीदलांवरि अहा ! नेत्रांस संपोषिती;
पाटांच्या मधुनी जलार्थ असती पात्रें रुप्याचीं, तिथें
नेसूनी जन मोलवान वसनें होतात कीं बैसते.

घेऊनी घृत, दुग्ध तें, विपुल ते गोधूमही, साखर
प्रेमानें महिलाजनीं बनविलीं खाद्यें किती सुन्दर;
त्यांची साम्प्रत रेलचेल अगदीं पात्रांत जी होतसे,
तुष्टी आणिक पुष्टि ती वितरुनी प्रीती दुणावीतसे.

रांगोळया दिसती प्रदोषसमयीं दारापुढें काढिल्या,
दीपांच्या सदनापुढें उजळुनी पंक्ती तशा लाविल्या;
त्यांच्या ज्योति असंख्य त्या बघुनियां वाटे असें अन्तरीं :---
तारा या गगनांतुनी उतरल्या कीं काय भूमीवर !

बाळें सर्व फटाकडया उडविती चित्तांत आनन्दुनी,
जाडे बारहि लाविती, धडधडां त्यांता उठे तो ध्वनी,
मोठे बाणहि, चन्द्रज्योति मधुनी, त्या फूलबाज्या, नळे,

दारूकाम असें अनेकविध तें दृष्टी पडे, लाविलें.
लक्ष्मीपूजन तें द्वितीय दिवशीं रात्रौ जधीं होससे.
सोनें आणि वह्या धनीजन तधीं मांडून अर्चीतसे,
साध्याला विसरून लोक धरितो भक्ती कसे साधनीं ---
ये हा आशय अर्थहीन कविच्या चित्तांत तें पाहुनी !

लक्ष्मीपूजन तें द्वितीय दिवशीं रात्रौ जधीं होससे,
सोनें आणि वह्या धनीजन तधीं मांडून अचींतसे,
साध्याला विसरून लोक धरिती भक्ती कसे साधनीं ---
ये हा आशय अर्थहीन कविच्या चित्तांत तें पाहुनी !

आतां भार नसे कुणास, पण तो शिंक्यास भारी असे,
हातां काम नसे, परन्तु पडतें तोंडास तें फारसें;
कोणा मार नसे, तरी पण शिरीं तो सोंगटयांच्या बसे;
कोणा त्रास नसे, परन्तु नयनां तो गागरें होतसे !

भ्राते ते भगिनीगृहाप्रत सुखें जाती बिजेचे दिनीं,
त्यांचा बेत सुरेख ठेवुनि तयां ओंवाळिती भामिनी,
तेही त्यांस उदार होउनि मनीं ओंवाळणी घालिती,
प्रेमग्रंथिस वाढर्य बंधुभगिनी या वासरीं आणिती

खाणें आणि पिणें, विनोद करणें, गाणेंहि वा खेळणें,
जैसें ज्यांस रुचेल त्यापरि तुम्हीं या उत्सवीं वागणें;
मी सन्ध्यासमयीं खूशाल गिरणातीरावरी बैसुनी
कालक्षेप करीन उन्मन असा वेडयापरी गाउनी !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- शके १८२२, भडगांव १९००

मजुरावर उपासमारीची पाळी

धारेवरी जाउनि देव पोंचला.
हा रंगही मावतेस साजला,
सर्वत्र ही मौज पहा ! दिसे; परी
माझ्याच कां दुःख भरे बरें उरीं ?

सार्‍या दिनीं आजचिया नसे मुळीं
हातास माझ्या कवडीहि लाभली;
पोटा, करोनी मजुरीस मी भरीं;
कोणीं दिलें आज न काम हो परी !

हीं मन्दिरें हो खुलतात चांगलीं;
माझ्या वडिलींच न काय बांधिलीं ?
मी मात्र हो आज मरें भुकेमुळें ;
श्रीमंत हे नाचति मन्दिरीं भले !

हेवा तयांचा मजला मुळीं नसे,
जाडी मला भाकर ती पुरे असे;
कष्टांत देवा ! मरण्यास तत्पर,
कां मारिसी हाय ! भुकेमुळें तर ?

( सर्वांस देवा ! बघतोसि सारखा,
होतोस कां रे गरिबांस पारखा ? )
कांहींस सुग्रास सदन्न तूं दिलें,
साधी अम्हां भाकरही न कां मिळे ?

घेवोनि चारा अपुल्या पिलांप्रती
जाती अहा ! पक्षि सुखी घरीं किती;
बाळांस हें दावुनि कारभारिण
कैसें तयां देत असेल सांगुत ?---

पक्षी जसे हे घरटयास चालती
घेवोनि चारा अपुल्या पिलांप्रति,
घेवोनि अन्ना, तुमचा तसा पिता
येईल तो लौकरि हो, रडूं नका !”

हे लाडके ! आणिक लाडक्यांनो !
दावूं तुम्हां तोंड कसें फिरोन ?
जन्मास मी काय म्हणोनि आलों ?
येतांच वा कां न मरोनि गेलों ?


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- इंद्रवंशा
-जानेवारी १८८९

रूढि-सृष्टि-कलि

( रूढि राज्य करीत आहे, तिच्या जुलमी अंमलाखालीं लोक नाडले जात आहेत, तरी ते सृष्टीच्या नियमांस अनुसरण्यास नाखूष असून ‘ शास्त्राद्रूढिर्बलीयसी ’ असलीं वेडगळ मतें अलंघनीय मानीत आहेत. लोक, ज्याला कलि म्हणून भितात, तो त्यांच्या बर्‍याकरितां रूढीचा पाडाव करण्यासाठीं झपाटयानें ग्रंथप्रसार करीत आहे. तेव्हां लौकरच रूढिअक्का राम म्हणतील; आणि सृष्टीला लोक भजूं लागतील, असा रंग दिसत आहे. )

अज्ञानें फुगली, कुरूप अगदीं झाली, दुरी चालली
सृष्टीपासुनि रूढि; ती मग असत्सिंहासनीं बैसली.
सारे लोक पहा ! परंतु तिचिया पायीं कसे लागती,
ही कन्या दितिची असूनि इजला देवीच कीं मानिती !

देते शाप जनांप घोर, जुलमी ही दुष्ट राणी जरी,
तीं आशीर्वचनें शुभेंच गमती या मूर्ख लोकां तरी !
सृष्टीचे अमृतध्वनि दुरुनि जे कानांवरी त्यांचिया,
येती, ते परिसूनि मूर्ख सगळे घेतात चित्तीं भया !

सृष्टीनें निज भृत्य एक बलवान‍ रूढीवरी प्रेषिला,
त्याला लौकिक मूर्ख हा ‘ कलि ’ अशा नांवें म्हणूं लागला !
त्यानें कागद घेउनी सहज जे रूढीकडे फेंकिले,
त्यांहीं आसन तें तिचें डळमळूं आहे पहा लागलें !

येवी तूर्ण कले ! तुझ्या विजय तो अस्त्रांस त्या कागदी,
गाडूं ही मग रूढि विस्मृतिचिया त्या खोल खाडयामधीं !
साधो ! नांव तुझें खचीत बदलूं, बोलूं न तूतें ’ कली ’
जैजैकारुनि सृष्टिला, घ्वनि तिचा तो एक मानूं बली


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित 
- दादर, ९ मार्च १८९१

‘ पण लक्षांत कोण घेतो ?’ च्या कर्त्यास

यूरोपीय कथा-पुराण-कविता-प्रन्थांतुनी चांगले,
ते आहेत कितीक धोर उमदे राऊत वाखाणिले;
ज्यांचें ब्रीद-पवित्र राहुनी, जगीं दुष्टांस दण्डूनियां
कीजें सन्तत मुक्त दुर्बल जना, मांगल्या वाढावया !

या त्यांच्या बिरुदामुळेंच बहुधा, सन्मान ते जाहले---
देते या महिलाजनांस पहिला, स्त्रीवर्गकार्यीं भले---
ते भावें रतलें, क्षणक्षण मुखें स्त्रीनाम उच्चारुनी,
भूपुष्ठस्थित आद्य दैवत जणूं त्यां वाटली भामिनी !

‘ आहे रे पण कल्पनारचित हें सारेंचि वाग्डम्बर ’
हे कोणी व्यवहारमात्रचतुर प्राणी वदे सत्वर !
‘ नाहीं ! ---वाचुनि हें पहा ! ’ म्हणुनि मी तूझी कथा दावितों,
गेले राउत ते न सर्व अजुनी !-- हा गर्व मी वाहतों !

धीरा ! उन्नतिचे पथांत उमदा राऊत तूं चालसी !
नाहीं काय ? करूनि चीत अगदीं ही रूढिकाराक्षसी,
टांकानें अपुल्या दुराग्रह जुना मर्मीं तसा विंधुनी,
स्त्रीजातीस असाच काढ वरती !-- घे कीर्ति संयादुनी १


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- १९ ऑक्टोबर १८९२

मूर्तिभंजन

मूर्ति फोडा, धावा !   धावा फोडा मूर्ति,
आंतील सम्पत्ति  फस्त करा !

व्यर्थ पूजाद्रव्यें   त्यांस वाहूनियां,
नाकें घांसूनीयां  काय लभ्य ?

डोंगरींचे आम्ही  द्वाड आडदांड,
आम्हांला ते चाड   संपत्तीची !

कोडें घालूनियां  बसली कैदाशीण,
उकलिल्यावीण  खाईल ती !

तिच्या खळीमध्यें  नाहीं आम्हां जाणें,
म्हणूनि करणें  खटाटोप.

मूर्ति फोडूनीयां  देऊं जोडूनीयां
परी विकूनीयां  टाकूं न त्या !

विकूनि टाकिती  तेचि हरामखोर
तेचि खरे चोर  आम्ही नव्हें !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
- अभंग
- १८९६

नवा शिपाई

नव्या मनूंतिल नव्या दमाचा शूर शिपाई आहें,
कोण मला वठणीला आणूं शकतो तें मी पाहें !
ब्राह्मण नाहीं, हिंदुहि नाहीं, न मी एक पंथाचा,
तेचि पतित लीं ज आंखडिती प्रदेश साकल्याचा !

खादाड असे माझी भूक,
चतकोरानें मला न सूख;
कूपांतिल मी नच मंडूक;

मळयास माझ्या कुंपण पडणें अगदीं न मला साहे !
कोण मला वठणीला आणूं शकतो तें मी पाहें !

जिकडे जावें तिकडे माझीं भांवडें आहेत,
सर्वत्र खुणा माझ्या घरच्या मजला दिसताहेत;
कोठेंही जा---पायांखालीं तृणावृता भू दिसते;
कोठेंही जा---डोईवरतें दिसतें नीलांबर तें !

सांवलींत गोजिरीं मुलें,
उन्हांत दिसतो गोड फुलें,
बघतां मन हर्षून डुलें;

तीं माझीं, मी त्यांचा,---एकच ओघ अम्हांतुनि वाहे !
नव्या मनूंतिल नव्या दमाचा शूर शिपाई आहें !

पूजितसें मी कवणाला ?--- तर मी पूजीं अपुल्याला,
आपल्यामधें विश्व पाहुनी पूजीं मी विश्वाला;
‘ मी ’ हा शब्दच मजला नलगे; संपुष्टीं हे लोक
आणुनि तो, निजशिरीं ओढिती अनर्थ भलते देख !

लहान---मोठें मज न कळे,
साधु---अधम हें द्वयहि गळे,
दूर---जवळ हा भाव पळे;

सर्वच मोठे---साधु---जवळ, त्या सकलीं मी भरुनी राहें !
कोण मला वठणीला आणूं शकतों तें मी पाहें !

हलवा करितां तिळावर जसे कण चढती पाकाचे,
अहंस्फूर्तिच्या केन्द्राभंवतें वेष्टन तेंवि जडाचें;
आंत समचि निर्गुण तिलक, वरी सदृश सगुण तो पाक,
परि अन्यां बोंचाया घरितो कांटे कीं प्रत्येंक !

अशी स्थिती ही असे जनीं !
कलह कसा जाइल मिटुनी ?
चिंता वागे हीच मनीं.

शान्तीचें साम्राज्य स्थापूं बघत काळ जो आहे,
प्रेषित त्याचा नव्या दमाचा शूर शिपाई आहे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रहहरपलें श्रेय
जाति - हरिभगिनी
- ८ मार्च १८९८