गौरव मराठीचा

स्वर्ग, पृथ्वी आणि मनुष्य

आरम्भीं, म्हणजे मनुष्य नव्हता तेव्हां, क्षितीपासुनी
होता स्वर्ग न फार दूर, अपुल्या कान्तिप्रसन्नेक्षणीं
तो पृथ्वीप्रत सौख्य नित्य वितरी तेव्हां पुढें त्यावरी
गेली प्रीति जडूनि गन्धवतिचे चित्तांत भारी खरी.

निर्मीला नर नन्तर स्वतनुच्या तीनें मळीपासुनी
इच्छा आपुलिया धरूनि ह्रदयीं हीः--- गायनें गाउनी
स्वार्गा आळवुनी नरें सुकुशलें मोहूनियां टाकिजे,
स्वर्गें येउनि खालतीं मग तिशीं प्रेमें सदा राहिजे.

या दुष्टें, पण मानवें स्वजननीपृथ्वीस ताडूनियां
लाथेनें, अपुल्या मनीं अवथिलें स्वर्गावरी जावया;
ती पाहूनि कृतघ्नता निजमनीं तो स्वर्ग जो कोपला,
आवेशांत उडुनि दूरवर तो जाता तघीं जाहला.

तेव्हांपासुनि ही धरा झुरतसे ! माते ! चुकी जाहली !
स्वर्गा ! तूंहि अम्हां क्षमस्व सदया !--- ये खालता भूतलीं---
ये बा ! आणिक या घरेस अगदीं देऊं नको अन्तर !---
आहे तूजवरी तसेंच बसलें स्वर्गा ! तिचें अन्तर.

कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह - हरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- खेड, ११ एप्रिल १८९०

कल्पकता

( खालच्या पद्यांत वर्णिलेली देवी ती कल्पकता होय. सर्व जग आपल्या आहारनिद्रादि ठरीव व्यवसायांत निमग्न असतां ती एकांतांत बसून भारत-रामायणासारखीं काव्यें लिहिते, शाकुंतल, हँम्लेट यांसारखीं नाटकें रचिते, गुरुत्वाकर्षणासारखे गहन शास्त्रीय सिद्धांत सुचविते आणि एडिसनच्या फोनोग्राफसारखीं यंत्रें तयार करिते, तेणेंकरून नवीन आयुःक्रम पृथ्वीवर सुरू होतो, आणि स्वर्ग पृथ्वीला जवळ होतो, )

खा, पी, नीज, तसा उठूनि फिरुनी तें जा चिन्तित ---
आवर्तीं जग या ठरीव अपुल्या होतें हळू रांगत;
एका दुर्गम भूशिरावरि. परी देवी कुणी बैसली,
होती वस्त्र विणीत अद्‍भुत असें ती गात गीतें भलीं.
होते शोधक नेत्र, कर्णहि तिचे ते तीक्ष्ण भारी तसे,
होतें भाल विशाल देवगुरूनें पूजा करावी असें.
सूर्याचीं शशिचीं सुरम्य किरणें घेऊनि देदी सुधी
होती गोवित इंद्रचापहि तसें, त्या दिव्य वस्त्रामधी;

मेघांच्याहि छटा, तशीच कुटिला विद्युत्‍ ,तसे ते ध्वनी
लाटा, पाउस, पक्षि ते धबधबे---य तें पटीं ती विणी;
तारांचें पडणें, तसें भटकणें केतुग्रहांचें, पहा
सारे सुन्दर, भव्य घेउनि तिनें तें वस्त्र केलें अहा !

आली भू कुतुलें तिथें तिस तिनें तें वस्त्र लेवीवलें;
तों त्या वृद्ध वसुंधरेवरि पहा ! तारुण्य ओथंबलें;
भूदेवी, मग ह्रष्ट होउनि मनीं, नाचावया लागली,
‘ आतां स्वर्ग मला स्वयेंच वरण्या येईल ! ’ हें बोलली.

कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह - हरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- १७ फेब्रुवारी १८९१

स्वप्नामध्ये स्वप्न!

प्रीतीला विरही दशा कठीण हो मीं फार गार्‍हाणिली,
हंसाचे मग पक्ष ती द्रवूनियां देती मला जाहली;
आनन्दें प्रणती तिला करुनि मीं स्कंधांस ते लाविले,
वेगानें मग अन्तरालभवनीं उड्डाण मीं मारिलें !

आशेचा चमके जसा किरणा तो चिन्तांमधीं आगळा,
तैसा तारक मेघवेष्टित तरी तेजाळ मीं पाहिला;
त्या तार्‍यावरि जाउनि उतरलों. चिन्तीत हें मानसीं---
भेटूं केंवि निजप्रियेस ? रमवूं शब्दीं तियेला कशी ?
ऐशामाजि सखी, परीपरि तिथें उड्डाण घेऊनिक्यां---
आली; कोण असे समर्थ मग त्या सौख्यास वर्णावया !
वक्षें दोनहि चार ओष्ठहिं तधीं एकत्र झाले जवें !
पायांखालुनि जाय-हाय ! तुटुनी तारा परी तो सवें !

हा ! हा ! मी पडलों तसा घसरुनी या विलष्ट पृथ्वीवरी,
त्या धक्क्यासरशीं मदीय सगळी गुंगी पळे हो दुरी !
माझ्या या ह्रदयावरी ममचि हे वेंगुनि होते कर,
हंसाचीं नव्हतीं पिसें चढविलीं या दोन बाहूंवर !

कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह - हरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- मुंबई, २५ जानेवारी १८९०

आहे जीवित काय ?

आहे जीवित काय ? केवळ असे निःसार भासापरी ?
किंवा स्वप्न असे ? उठे बुडबुडा कालप्रवाहावरी ?

दुःखें काय अनन्त त्यांत भरलीं ? कीं कष्ट जीवा पडे ?
सौख्याचें न तयांत नांव अगदीं ऐकावया सांपडे !

नाहीं स्वप्न-न-भास-वा बुडबुडा; जीवित्व साचें असे !
प्रेमानें परमेश्वरास भजतो जो निर्मलें मानसें !

लोटी निर्मल सौख्य सिंधुलहरी त्याचेवरी जीवित.
तो आनन्दनिधानशैलशिखरीं क्रीडा करी सन्तत !

कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह - हरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित
- ११-३-९३

झपूर्झा

( आपल्यास जें कांहीं नाहीं असें वाटतें, त्यांतूनच महात्मे जगाच्या कल्याणाच्या चिजा बाहेर काढितात, त्या महात्मांची स्थिति लक्षांत वागवून पुढील गाणें वाचिंल्यास, तें दुर्बोव होऊं नये असें वाटतें )

हर्षखेद ते मावळते,
हास्य निमाले,
अश्रु पळाले;
कण्टकशल्यें लव वठली;

कांहीं न दिसे दृष्टीला
प्रकाश गेला,
तिमिर हरपला:
काय म्हणावें या स्थितिला ?---

झपूर्झा ! गडे झपूर्झा !
हर्षशोक हे ज्यां सगळें,
त्यां काय कळे ?
त्यां काय वळे ?

हंसतिल जरि ते आम्हांला,
भय न धरुं हें वदण्याला :---
व्यर्थीं अधिकचि अर्थ वसे
तो त्यांस दिसे,

ज्यां म्हणति पिसे,
त्या अर्थाचे बोल कसे ?---
झपूर्झा ! गडे झपूर्झा !

ज्ञाताच्या कुंपणावरून,
धीरत्व घरून,
उड्डाण करून,

चिद्‍घनचपला ही जाते,
नाचत तेथें चकचकते;
अंधुक आकृति तिस दिसती,

त्या गातासी
निगूड गीती;
त्या गीतीचे ध्वनि निघतो---

झपूर्झा ! गडे झपूर्झा !
नांगरल्याविण भुई वरी
असे कितितरी;
पण शेतकरी

सनदी तेथें कोण वदा ? ---
हजारांतुनी एकादा !
तरी न तेथुनि वनमाला

आणायाला,
अटक तुम्हांला;
मात्र गात हा मंत्र चला ---
झपूर्झा ! गडे झपूर्झा !

पुरुषाशीं त्या रम्य अति
नित्य प्रकृति
क्रीडा करिती;

स्वरसंगम त्या क्रीडांचा
ओळखणें, हा ज्ञानाचा ---
हेतु; तयाची सुन्दरता

व्हाया चित्ता ---
प्रत ती ज्ञाता,
वाडें कोडें गा आतां ---
झपूर्झा ! गडे झपूर्झा !

सूर्यचन्द्र आणिक तारे
नाचत सारे
हे प्रेमभरें

खुडित खपुष्पें फिरति जिथें,
आहे जर जाणें तेथें,
धरा जरा निःसंगपणा

मारा फिरके,
मारा गिरके,
नाचत गुंगत म्हणा म्हणा ---
झपूर्झा ! गडे झपूर्झा !

कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह - हरपलें श्रेय
- मुंबई २ जुले १८९३

कोणीकडून ? कोणीकडे ?

कोणीकडून ? कोणीकडे ?
इकडूनि तिकडे, म्हणती गडे;
येथूनि तेथें, मागुनि पुढें,
हें तर नित्यच कानीं पडे;

पण समाधान का कधीं तयानें घडे ?

जिवलगे ?

कोणीकडे ग ?--- कोणीकडून ?
तिमिरामधेच तिमिरामधून;
घडीभर पडे मध्यें उडून,

ह्रदय हें उलें त्यामुळें निराशा जडून !

जिवलगे !

भोगांचीं अवशिष्टें तुसें
घशांत खुपती, लाणे पिसें;
मागें पुढें न कांहीं दिसे;
संशयडोहीं नौका फसे;

मग वदे---हरे राम ! रे, करावें कसें ?

जिवलगे !

गोत्यांत अशा आलों कुठून ?
कोठें जमइन कैसा सुटुन ?---
असें विचारी जेव्हां झटून,
भ्रमबुद‍बुद्‍ तो जातो फुटून;

मग अह ! विभिन्नच दिसे दृष्टि पालटून !

जिवलगे !

शून्य म्हणूं जें मागें पुढें,
त्यांतुनि दीप्ती दृष्टी पडे,
मधला उजेड तिमिरीं दडे;
निजधामाहुनि आलों, गडे,

तर, ऋणें फेड, चल सुखे स्वधामाकडे !

जिवलगे !

कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह - हरपलें श्रेय
- भडगांव, १७ ऑक्टोबर १९००

म्हातारी

घेउनि ह्रदयाशीं सुतेला, स्थित मी दाराशीं
म्हातारी आली   तरंगत, मुलगीला दिसली;
हात पुढें केले   धराया तिला तिनें अपुले;
तिच्या शिरावरुनी तधीं ती गिरक्या घे उडुनी;
हंसत वरी करुनी हात, ती धरुं झटे फिरुनी;
त्या चलनें वरती   उडाली म्हातारी परती;
खिवळत तें बघतां उडाया पाही मम दुहिता !
दडपण संसूतिचें   निधालें मम चित्तावरचें;
मन्मनही लागे   तरंगूं म्हातारीसंगें !
वारा तों तिजला   लागला दूरच न्यायाल.

चुम्बुनि वत्सेला वदें मी मग म्हातारीला ---

“ थांब, थांब ! जाशी अशी कां ? फिर ये गे मजशीं;

वयस्कता माझी   म्हणुनि जर करिसी इतराजी,
तर माझी सोनी   पाहुनी ये गे परतोनी !
तुजला पाहूं दे   तियेला, खिदळत राहूं दे !
मज वय विसरूं दे,   मुग्ध--मधु--बाल्यीं उतरूं दे !
ते दिन पुष्पांचे,   कोवळया किरणीं खेळाचे !
हे दित--हया !---
हे दिन चिन्तांचे   परंतु लटिकें हंसण्याचे !

हे दिन ......... जाऊं चे ! मला तुज गाणें गाऊं दे.

“ म्हणती म्हातारीं   तुज, कधीं होतिस तरुण परी ?
तव जनि मूति न दिसे,   अजामर रूप तुझें भासे !
कोठुनि तूं येशी,   न वदवे, कोठें तूं जाशी;

स्वैरपणें भ्रमसी, यदृच्छा मूर्तच तूं गमनी !

“ येशी तूं का गे   यक्षिणीकुंजांतुनि ?-- सांगे
कैशा वागुनियां   मिळवितो अक्षय यौवन त्या ?
झिजवित नित्य जिणें   तयांला पडतें का मरणें ?

वद त्यांची रीती ध्यावया आम्ही लागूं ती.

या गन्धर्वाचें   विमानच सूक्ष्मरूप साचें
वद असशी का तूं   तरंगत वातावरणांतून ?
सूक्ष्म देह धरुनी   असति का तुजवरि ते बसुनी ?
दिव्य असें गाणें   गात तें असतिल सौख्यानें,
तें मज पाप्याला   कशाचे ये ऐकायाला !
परि मम वत्सेतें   गमे तें परिसाया मिळतें;

म्हणूनिच उल्हासें अशी ही वेडावूनि हांसे !

“ अज्ञातामधला   मूर्त तूं गमसी ध्वनि मजला
अर्थ तुझा कोण   मला तो देइल सांगोन ?
कळेल जर मज तो, तर जगीं भरला जो दिसतो ---

मी तो अंधार लोपवूं झटेन साचार !

“ खपुष्प तूं असशी   काय गे--सांगुनि दे मजसी.
तुझे रंग वास   न कळति मर्त्य मनवास;
जर ते कळतील   तर इथें स्वर्गच होईल !

मग तुज धरण्यातें मुलांपरि मोठे झटतिल ते !

“ स्वरूप सत्य तुझें   मुळींही तें मजला नुमजे;
तरी तुझ्या ठायीं वसतसे अद्‍भुत तें कांहीं;
प्रत्यक्षांतुनि तें   परोक्षीं शीघ्र मला नेतें;
तेथें स्वच्छंदें   विचरतां मोद मनीं कोंदे;

मग गणमात्रांतें जोडणें केशवपुत्रातें,”

कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह - हरपलें श्रेय
२५ जानेवारी १९०१