अढळ सौंदर्य

तोच उदयाला येत असे सूर्य.
अहो क्षितिजावर त्याच नव्हे काय ?

तेच त्याचे कर न का कुकुमानें
वदन पूर्वेचें भरिती सभ्रमानें ?

तेच तरु हे तेंशाच पुष्पभारें
लवुनि गेले दिसतात पहा सारे !

त्याच वल्ली तेंसेंच पुष्पहास्य
हंसुनि आजहि वेधिती या मनास !

कालचे जें कीं तेच आज पक्षी
कालच्या हो ज्या त्याच आज वृक्षों

बसुनि गाती कालचीं तींच गानें,--
गमे प्रातःप्रर्थना करिति तेणें !

काल जो का आनन्द मला झाला
तोच आजहि होतसे मन्मनाला;

कालचा जो मी तोच हा असें का ?
अशी सहजच उदूभवे मनीं शंका.

अशी सहजच उद्‍भवे मनीं शंका
काय समजुनि समजलें तुम्ह ला का ?

असे अनुभव कीं-रिझवि एकदां जें
पुन्हां बहुधा नच रिझों त्याच चोजें.

पुन्हां बहुधा नच रिझों त्याच चोजें
कसें मग हें वेधिलें चित्त माजें --

आज फिरुनो या सूर्य-तरु-खगांनीं
आपुलीया नवकान्ति-पुष्ण-गानीं ?

म्हणुनि कथितों निःशंक मी तुम्हांतें,--
असे सुन्दरता अढळ जरी कोठें

तर करी ती सृष्टींत मात्र वास --
पहा मोहिल सर्वदा ती तुम्हांस.


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- दिंडी 
- १८८६

गांवीं गेलेल्या मित्राचि खोली लागलेली पाहून --

( जलधरमाला वृत्ताच्या चालीवर )

येथें होता राहत माझा स्नेही,
स्नेह्यांसाठीं जो या लोकीं राही,
पाशांला जो तोडायाला पाही
स्वदेशपाशीं अपणा बांधुनि घेई.

पाशांविण या कोठें कांहीं नाही,
पाशांकरितां चाले अवघें कांहीं; --
पाशांतुनि या सुटतां सुंदर तारे,
तेज तयांचें विझूनि जाई सारें.

चन्द्रानें या सदैव पृथ्वीपाशीं
राहुनीच कां सेवावें सूर्याशीं ?
शक्त जरी का असेल तो, तरि त्यानें
सेवावा रवि खुशाल निजतंत्रानें

सोडी पत्नीपाशाची तो आस,
स्वदेशसेवेकरितां घाली कास,
तो मत्सख निज गांवीं गेला आहे,
खोलीला या कुलुप लटकुनि राहे.

येथें गोष्टी आम्ही करीत होतों,
होतों, विद्याभ्यासहि करीत होतों,
मित्रत्वाचें बीज पेरुणी खासें
मैत्रीवल्ली वाढविली सहवासें.

देशाविषयीं गोष्टी बोलत येथें
बसलों, विसरुनि कितीकदां निद्रेतें ;
श्वासीं अमुचे श्वास मिळाले तेव्हां.
अश्रूंमध्यें अश्रु गळाले तेव्हां.

ऐसें असतां पहांट भूपाळयांला
पक्षिमुखांहीं लागियली गायाला,
हवा चालली मंद मंद ती गार,
प्रभाप्रभावें वितळे तो अंधार;

तेव्हां आम्ही म्हटलें---’ ही र्‍हासाची
रजनी केव्हां जाइल विरूनि साची ?
स्वतंत्रतेची पहांट तो येईल,
उत्कर्षाचा दिन केव्हां सुचवील ?---

” या डोळयांनीं पहांट ती बघण्याचें
असेल का हो नशिबीं दुदैव्यांचे ?
किंवा तीतें आणायाचे कांहीं
यत्न आमुच्या होतिल काय करांहीं ?”

असो. यापरी आम्ही प्रश्न अनंत
केले, होउनि कष्टी, परस्परांत;
” इच्छा धरितां मार्ग मिळे अपणांला ”
या वचनें मग धीर दिला चित्ताला.

कोठें असशिल आतां मित्रा माझे ?--
करीत असशिल काय काय तीं काजें ?--
देशासाठीं शरीर झिजवायाला
स्फूतीं आणित असशिल का कोणाला ?

तुझी बघुनि ही मित्रा खोली बंद,
विरहाग्नीनें भाजें चेतःकंद,
पुनरपि आपण येथें भेटूं, ऐशी
आशा होई जलधारा मग त्यासी.

( शार्दूलविक्रीडित )

झाल्यानंतर अस्त तो, कमल तें पाहूनियां लागलें,
” उद्यां मित्र करील तो निजकरें येऊनि याला खुलें,”

ऐसें बोलुनि ज्यापरी भ्रमर तो जातो श्रमानें दुरी,
जातों बोलुनि या स्थलासहि तसें, मित्रा ! अतां मी घरीं.


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- मे १८८७

एक खेडें

सह्यगिरीच्या पायथ्याला सुपीक
रम्य खोरें कोंकणामधीं एक;
नदी त्यामधुनी एक वाहताहे,
एक खेडें तीवरी वसुनि राहे.

वदनि सुन्दर मन्दिरें न त्या ठायीं,
परी साधीं झोंपडीं तिथें पाहीं;
मन्दिरांतुनि नांदते रोगराई,
झोंपडयांतुनि रोग तो कुठुनि राही ?

रोग आहे हा बडा कीं मिजासी,
त्यास गिर्द्यांवरि हवें पडायासी;
झोंडयांतिल घोंगडयांवरी त्यास,
पडुनि असणें कोठलें सोसण्यास ?

उंच नाहिंत देवळें मुळीं तेथें,
परी डोंगर आहेंत मोठमोठे;
देवळीं त्या देवास बळें आणा,
परी राही तो सृष्टिमधें राणा,

उंच डोंगर ते, उंच कडे भारी,
पडे धो ! धी ! ज्यांचियावरुनि वारी,
भोंवतालें रान तें दाट आहे;
अशा ठायीं देव तो स्वयें राहे !

स्त्रोत्र ओढे थांबल्यावीण गाती,
सूर वारे आपुला नित्य देती,
अशा भक्तीच्या स्थळीं देव राहे !

अशी नैसर्गिक भव्यता उदास
तया खेडयाच्या असे आसपास ;
तसा खेडयाचा थाट तोहि साधा
भव्यतेला त्या करितसे न बाधा.

सरळ साधेंपण असे निसर्गाचें
मूल आवडतें; केंवि तें तयाचें
भव्यतेला आणील बरें बाधा ?
निसर्गाचा थाटही असे साधा.

लहान्या त्या गांवांत झोंपडयांत
भले कुणबी लोक ते राहतात;
खपोनीयां ते तदा सुखें शेतीं,
सरळ अपुला संसार चालवीती,

अहा ! अज्ञात स्थळीं अशा, मातें,
एक गवतारू खोप रहायातें,
शेतवाडी एक ती खपायाला,
लाधती, तर किति सौख्य मन्मनाला !

तरी नसतों मी दरिद्री धनानें,
तरी नसतों मी क्षुद्र शिक्षणानें,
तरी होतीं तीं स्वर्गसुखें थोडीं,
तरी नसती कीर्तिची मला चाडी !

कीर्ति म्हणजे काय हो ?-- एक शिंगः
प्रिय प्राणांहीं आपुलिया फुंक,
रखाडीला जा मिळूनियां वेगें ;
शिंगनादहि जाईल मरुनि मागें !

कीर्ति म्हणजे काय रें ?-- एक पीसः
शिरीं लोकांच्या त्यास चढायास,
छरे पडती पक्ष्यास खावयास;
मागुनी तें गळणार हेंनि खास !

पुढें माझें चालेल कसें, ऐशी
तेथ चिन्ता त्रासिती न चित्तासी;
नीच लोकांला मला नमायास
वेळ पडती थोडीच त्या स्थळास !

शेत नांगरणें पेरणें सुखानें ,
फूलझाडें वाडींत शोभवीणें;
गुरे ढोरें मी बाळगुनी कांहीं,
दूधदुभतें ठेवितों घरीं पाहीं.

कधीं येता पाहूणा जर घराला,
तुझें घर हें, वदतोंच मी तयाला;
गोष्टि त्याच्या दूरच्या ऐकुनीयां,
थक्क होतों मी मनीं तया ठाया --

” असें जग तें एवढें का अफाट !
त्यांत इतुका का असे थाटमाट ! ”
असें वदतों मी त्याज विस्मयेंसी,
स्वस्थिती तरी तुळितों न मी जगाशीं.

स्वर्गलोकीं सम्पत्ति फार आहे,
इथें तीचा कोटयंश तोहि नोहे;
म्हणुनि दःखानें म्हणत ’ हाय ! हाय ’
भ्रमण अपुलें टाकिते धरा काय ?

तरी, स्वपया जातात सोडूनीयां,
कुणी तारे तेजस्वी फार व्हाया;
तधीं तेजाचा लोळ दिसे साचा,
परी अग्नी तो त्यांचिया चितेचा !

वीरविजयांच्या दिव्या वर्तमानी
कृष्ण कदनें पाहतों न त्या स्थानीं;
भास्कराच्या तेजाळपणीं मातें
डाग काळे दिसते न मुळीं तेथें !

सूर्यचन्द्रादिक दूर इथुनि तारे,
तसें जग हें मानितो अलग सारें;
जसे सेच्छूं त्यावरी चढायास,
इच्छितों नच या जगीं यावयास !

तेथ गरजा माझिया लहान्या त्या
सहजगत्या भागुनी सदा जात्या;
म्हणुनि माझें जग असें तेंचि खोरें
सुखि मजला राखितें चिर अहा रे !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- दिंडी
- १८८७

भृंग

( मणिबंध वृत्ताच्या चालीवर )

भृंगा ! दंग अहा ! होसी,
गुंगत धांत वनीं घेसी;
तुजमागुनि वाटे यावें;
गोड फुलें चुम्बित गावें !

रवि येत असे उदयातें,
अरुणतेज विलसत दिसतें;
तरी तिमिर हें विरल असे,
धुकें भरुनि न स्पष्ट दिसे !

कविच्या ह्रदयीं उज्वलता
आणिक मिळती अंधुकता;
तीच स्थिति ही भासतसे,
सृष्टी कवयित्रीच दिसे !

तिच्या कल्पना या गमती
कलिका येथें ज्या फुलती
सुगंध यांतुनि जो झुकतो
रस त्यांतिल तो पाझरतो !

भृंगा ! आणि तुझें गान
सृष्टीचें गमतें कवन !
गा ! तूं गा ! नादी भ्रमरा !
मी गणमात्रा जुळणारा !

शुक पंजरबन्धीं घालूं,
त्यां पढवूं नरवाग‍ बोलूं.
श्रुतिवैचिच्या बघणारे
आम्ही मात्रा जुळणारे !

‘ कवि ’ आम्हांलागुनि म्हणणें
कविशब्दार्था लोळवणें !
अस्मद्‍गान नव्हे ’ गान
तें गाना चिंध्यादान !

परंनु भृंगा ! तव गान
परमानंदैं परिपुर्ण !
उदासीन ही जगाविशीं
तव तन्मयता सृष्टीशीं !

अस्मदीय ह्रदयीं ठरलें
कीं जग हें दुःखें भरलें !
म्हणुनी सुंदरतेलाही
कुसें अम्हां दिसती पाहीं !

परि तव गानांतुन, अले !
थबथबला हा भाव गळेः---
‘ गुङ्‍ गुङ्‍ गुङ्‍ गुङ्‍ !--- भान नसे !
सृष्टि अहा गुङ्‍ ! मधुर असे !

‘ दुःख-वदा तें केंवि असे ?
अश्रु-तें हो काय ! कसें ?
फुलें फुलति, परिमल सुटती,
रस गळती-गुङ्‍ सौख्य किती !”

जाइ, जुई, मोगरी भली,
कमलिनीहि सुन्दर फुलली;
मघु यांचा सेवुनि गोड
पुरवीं तूं अपुलें कोड !

प्रीति, चारुता, आनन्द
यांचे गा मधुरच्छन्द;
प्रीति, चारुता, आनन्द
सिंचिति सृष्टीचा कन्द !

वरुनि नभांतुनि चंडोल
ओतितसे हेची बोल;
खालीं तव गुंजारव हा
प्रतिपादितसे तेंचि अहा !

( वसंततिलका )

होईल का रसिकता तव लब्ध मातें ?
गुंगी मिळेल मजला तव केधवा ते ?
येतें मनांत तुझियासम भृंग व्हावें,
वेलींमधूनि कलिकांवरुनी झुकावें ।


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- खेड, १९ नोव्हेंबर १८९०

फुलांची पखरण

टिप फुलें टिप ! माझे गडे ग ! टिप फुलें टिप !
पहा फुलांची पखरण झिप ! ॥ध्रु०॥

किती सुखाची सकाळ
किती मौजेची ही वेळ;
दिशा या फांकती,
फुलें हीं फुलतीं,
पक्षी हे बोलती;

सगळयाही सृष्टिनें पहा निद्रा ती टाकिली,
प्रीती ती आशेसंगें खेळाया लागली;
तर, आनन्दें या झाडांखालीं

टिप फुलें टिप !

किती सकाळ ही सुन्दर,
जसें मुलींचें माहेर ---
जगाचे ते व्याप
दुरि तैसे संताप
मनिं न शिरे मुळिं पाप,
पुण्याची ही वेळ पहा गें ! सूर्यानें उजळीली,
आशेचिया ग वेलीवरती गाणीं तीं फुललीं;
तर, मौजेनें या वेलींखालीं

टिप फुलें टिप !

सकाळ जाइल संपून,
मग तापेल तें ऊन;
मग धन्दे कराल,
पण, फुलें हीं विसराल !
सूख कैसें पावाल ?

फिरूनी ऐशीं वेळ गडे ग ! कधिं तरि ती येइल का ?
गडे !

आनन्दामधिं आस आपुला काळ कधीं जाइल का ?
म्हणुनिम, असे जों बहर तोंवरी

टिप्‍ फुलें टिप्‍ !

पहा फुलांचि पखरण छिपू !
माझे गडे ग !
टिप फुलें टिप !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- ५-१२-९१

पुष्पाप्रत

फुला, सुरम्य त्या उषेचिया सुरेख रे मुला,
विकास पावुनी अतां प्रभाव दाव मापुला;
जगांत दुष्ट दर्प जे भरून फार राहिले,
तयांस मार टाकुनी सुवासजाल आपलें

तुझ्याकडे पहावयास लागतील लोक ते,
प्रीतिचें तयांस सांग तत्त्व फार रम्य तें :---
जिथें दिसेल चारुत तिथें बसेल आवडी,
मेळवा म्हणून सत्य चारुतेस तांतडी.

तुझ्यांतल्या मधूस मक्षिकेस नेऊं दे लुदून,
स्वोपयोगबद्धतेमधून जा तधीं सुदून;
जगास सांग अल्प मी असूनिही, पराचिया
जागतों हिता स्वह्रद्यदानही करूनियां.

बालिका तुला कुणी खुडील कोमलें करें,
त्वद्वीय हास्यभंग तो तधीं घडेल काय रे !
मृत्युची घडी खुडी जधीं जगीं कृतार्थ ते
तधीं तिहीं न पोंचणं जराहि शोकपात्र ते !

वा, लतेवरीच शीघ्र शुष्कतेस जाइ रे,
रम्य दिव्य जें तयास काल तूर्ण नेइ रे;
दुःख याविशीं कशास मन्मनास होतसे ?
उदात्त कृत्य दिव्य तें क्षणीं करून जातसे.

जा परंतु मी तुला धरीन आपुल्या मनीं,
मुके त्वदीय बोल बोलवीन सर्वही जनीं;
अम्हां भ्रमिष्ट बालकांस काव्यदेवतेचिया
जीव निर्जिवांतलाहि नेमिलें पहावया !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
-पंचचामर
- १८८९

संध्याकाळ

संध्याकाळ असे : रवी उतरतो आहे समुद्रावरी,
त्याचें बिम्ब सुरेख चुम्बिल पहा लाटांस या लौकरी;
मातीला मिळूनी गळूनि पडलें तें पुष्प जाई जसें,
लोपाला लहरींत मंडलहि हें आईल आतां तसें.

आकाशीं ढग हे पहा विखुरले, त्यांच्यावरी सुन्दर
रंगाच्या खुलती छटा, बघुनि त्या येतें स्वचित्तावरः---
हा मृत्युंगत होतसे दिवस, तन्मस्तिष्कपिंडांवरी
येतो अक्षयमोक्षसिन्धुलहरी तेजोयुता यापरी !

पक्षी हे घरटयांकडे परतुनी जातात कीं आपुलें;
त्यांलागीं किलबील शब्द करुनी आनंद देतीं पिलें;
गाई या कुरणांतुनी परततां हंबारवा फोडितो,
त्यांचे उत्सुक वत्स त्यांस अपुल्या दीनस्वरें बाहती.

आनन्दी दिसती युवे, फिरकतो जे या किनार्‍यावरी,
घ्याती ते निज सुन्दरीस, गमतें उल्हासुनी अन्तरी;
जी ही मन्दिरर जि पैल दिसते, तीच्या गवाक्षांतुनी
झाल्या त्या असतील ह्रष्ट युवतीं चित्तीं असें आणुनीः---
“ अस्तालागुनि जातसे दिनमणी; रात्री अहा येतसे !

रात्री !  जादु किती विलक्षण तुझे नामामधें गे वसे !
प्रेमाचें ह्र्दयीं उषीं कुमुद जें संकोच गे पावलें
देसीं त्यास विकास ! - चित्त म्हणुनी नाथाकडे लागलें ! ”

संध्येला प्रणयी तुम्ही जन सुखें द्या हो दुवा; मी करीं
हेवा तो न मुळीं; नसे प्रणय तो माझ्याहि का अन्तरीं ?
आहें मी घर सोडुनी पण दुरी; चित्तीं म्हणूनी असें
मी संध्यासमयीं उदास; अथवा व्हावें तरी मीं कसें !


कवी - केशवसुत
कवितासंग्रह -  हरपलें श्रेय
- शार्दूलविक्रीडित 
- सावंतवाडी, जानेवारी १८९३